فاروج؛ پایتخت آجیل ایران | تاریخچه و دلایل

بسیاری از مسافرانی که در جاده ترانزیتی شرق کشور تردد می کنند با نام شهر فاروج و فروشگاه های رنگارنگ آجیل آن آشنا هستند. این شهر که در استان خراسان شمالی واقع شده به مرور زمان به یکی از مهم ترین قطب های عرضه آجیل و خشکبار در ایران تبدیل شده و لقب «پایتخت آجیل ایران» را از آن خود کرده است. اما چرا فاروج به این شهرت رسیده؟ آیا تمام آجیلی که در این شهر فروخته می شود محصول همین منطقه است؟ با ما همراه باشید تا به پیشینه تاریخی موقعیت جغرافیایی و دلایل تبدیل شدن فاروج به قطب آجیل ایران بپردازیم و ویژگی های آجیل باکیفیت و سایر شهرهای معروف در این حوزه را نیز بررسی کنیم.

شهر فاروج با نام قدیمی «فرج آباد» پیشینه ای کهن دارد. برخی روایت ها بنای آن را به فردی به نام فرج الله در حدود ۱۲۰۰ سال پیش و در زمان هارون الرشید نسبت می دهند. این منطقه که در ابتدا جنگلی و خوش آب و هوا بوده به «غابات فرج» معروف شده و سپس به فرج آباد تغییر نام داده است.

در دوران معاصر نام شهر ابتدا به «فارِج» و سپس به «فاروج» که بیشتر در گفتمان محاوره ای رایج بود تغییر یافت. این ناحیه از دیرباز در مسیر ارتباطی بین شهرهای مهمی مانند قوچان در شرق و شیروان در غرب قرار داشته است.

آثار باستانی متعددی در شهرستان فاروج گواه قدمت طولانی آن هستند. تپه های باستانی مانند تپه یام با قدمت نوسنگی و ویران شهر مربوط به دوران اشکانی و ساسانی نشان دهنده سکونت و شکوفایی منطقه در دوره های پیش از تاریخ و تاریخی است.

روستای استاد در نزدیکی فاروج نیز قدمتی طولانی دارد و برخی آن را مرکز حکومت پارت ها یا آساک (استو) دانسته اند. وجود مسجدی در دوران تیموری همزمان با مسجد گوهرشاد و سنگ قبرهایی با قدمت ۷۴۷ هجری قمری در روستای خسرویه از دیگر شواهد تاریخی این منطقه به شمار می روند.

فاروج در شرق استان خراسان شمالی واقع شده و مرکز شهرستان فاروج است. این شهر در حد فاصل بین شیروان و قوچان قرار گرفته و به عنوان دروازه ورودی شرقی خراسان شمالی محسوب می شود.

با وجود اینکه شهرستان فاروج در منطقه ای کوهستانی قرار دارد اما شهر فاروج در دشتی هموار و قابل کشت و کار مستقر شده است. عبور جاده ۲۲ (سنتو) که یکی از مسیرهای اصلی ارتباطی کشور است از میان این شهر نقش مهمی در شکل گیری اقتصاد و شهرت آن داشته است.

با توجه به شرایط کوهستانی آب و هوای فاروج سرد و خشک است. این شهر دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل است. فاروج به دلیل ارتفاع بیشتر نسبت به سطح دریا در مقایسه با سایر شهرهای استان یکی از سردترین شهرهای خراسان شمالی محسوب می شود.

میزان بارش در سال های اخیر وضعیت منابع آبی منطقه را بهبود بخشیده است هرچند در سال های گذشته با خشکسالی مواجه بود. این وضعیت اقلیمی بر نوع کشاورزی و محصولات قابل کشت در منطقه تأثیرگذار است.

شهرستان فاروج توسط رشته کوه های مهمی احاطه شده است. ارتفاعات آلاداغ در قسمت جنوبی شهرستان واقع شده و ادامه رشته کوه های البرز محسوب می شوند. این ارتفاعات به همراه بینالود در خراسان رضوی رشته کوه آلاداغ-بینالود را تشکیل می دهند.

کوه کپه داغ نیز در شمال فاروج قرار دارد. مهمترین کوه این منطقه کوه شاه جهان با ارتفاع ۳۰۸۰ متر است که به عنوان بلندترین قله خراسان شمالی شناخته می شود و در جنوب شهرستان فاروج قرار گرفته است. این کوه به دلیل وسعت زیاد در سه شهرستان استان گسترده شده اما بخش اعظم حوضه آن در فاروج قرار دارد و تأثیر زیادی بر اقلیم منطقه دارد.

تاریخچه فروش آجیل در فاروج به حدود هشتاد سال پیش بازمی گردد یعنی تقریباً دهه ۱۳۲۰ شمسی. در آن زمان که وسایل نقلیه شخصی کمتر بود اکثر مسافران مشهد از مسیر جاده کنونی تهران-مشهد (جاده ۲۲) که از فاروج می گذشت تردد می کردند.

فاروج به دلیل وجود مساجد تفرجگاه ها و رستوران ها توقفگاهی اجباری برای اتوبوس ها و خودروهای شخصی بود به ویژه در زمانی که بین مشهد و چمن بید امکانات کمتری وجود داشت. همین توقف ها فرصتی برای اهالی فراهم کرد تا به فکر فروش محصولی به مسافران بیفتند.

اولین بار تخمه های آفتابگردان و کدو از نیشابور وارد فاروج شد. اهالی ابتدا روش تفت دادن تخمه را نمی دانستند و اولین تخمه پز را از مازندران آوردند به همین دلیل نام بسیاری از مغازه های آجیل فروشی قدیمی فاروج با مازندران گره خورده است.

در ابتدا تخمه ها به روش «خال نمک» عرضه می شدند نه به صورت کاملاً شور که در آن زمان از تهران وارد می شد. در این روش پس از تفت دادن نمک به صورت دانه ای روی تخمه ها پاشیده می شد. برای طعم دار کردن از آبلیمو گلپر فلفل و گاهی کمی رنگ خوراکی استفاده می کردند.

با توقف روزانه صدها دستگاه اتوبوس کسب و کار فروشندگان آجیل رونق گرفت. به تدریج محصولات محلی مانند گردو بادام و کشمش نیز به آجیل فروشی ها اضافه شد. بعدها با واردات محصولات از سایر نقاط ایران و حتی خارج از کشور تنوع آجیل در فاروج به شکل چشمگیری افزایش یافت.

محصولاتی مانند پسته از کرمان و دامغان فندق از گیلان نخودچی از مشهد و نیشابور کشمش از کاشمر انواع تخمه از گنبد و تهران گردو از غرب کشور و حتی محصولات وارداتی مانند بادام هندی و تخمه چلغوز از بندرعباس بازار آجیل فاروج را غنی تر کردند. علاوه بر آجیل به دلیل مسافرخیز بودن شهر سوغاتی های متنوعی از سایر شهرهای ایران نیز در این فروشگاه ها عرضه می شود.

فاروج به دلیل موقعیت استراتژیک خود بر روی جاده آسیایی و تمرکز فروشگاه های آجیل در حاشیه این جاده در سال ۱۳۸۹ به لقب «پایتخت آجیل و خشکبار ایران» مشهور شد. این لقب نشان دهنده نقش برجسته این شهر در عرضه و توزیع آجیل در سطح کشور است.

آجیل فروشان فاروج با کسب مهارت در تفت دادن و طعم دار کردن تخمه ها و همچنین تخصص در چیدمان و تبلیغات توانستند توجه مسافران را جلب کرده و برندی معتبر برای خود ایجاد کنند. اگرچه بخش قابل توجهی از آجیل فروخته شده در فاروج محصول سایر نقاط کشور است اما نقش این شهر به عنوان یک مرکز مهم فرآوری بسته بندی و عرضه آن را به قطب آجیل ایران تبدیل کرده است.

اقتصاد فاروج در سال های اخیر تا حد زیادی به عبور مسافران گره خورده است به طوری که فروشندگی و ارائه خدمات رفاهی به مسافران یکی از مشاغل اصلی شهر محسوب می شود. با این حال کشاورزی و دامپروری همچنان از پیشه های مهم اهالی به ویژه در مناطق روستایی به شمار می روند.

شهرستان فاروج به دلیل برخورداری از دشت های هموار خاک مرغوب و منابع آبی (هرچند متغیر) یکی از قطب های مهم کشاورزی در استان خراسان شمالی است و سطح زیر کشت بالایی دارد. تنوع اقلیمی امکان کشت محصولات متنوعی را فراهم کرده است.

از جمله محصولات مهم زراعی می توان به جو (محصولی استراتژیک) چغندرقند زعفران (با کیفیت و کم آب بر) گوجه فرنگی سیب زمینی پیاز نخود لوبیا و آفتابگردان اشاره کرد. همچنین کشت گیاهان دارویی نیز در این شهرستان رواج دارد. میزان اراضی زراعی و باغی شهرستان حدود ۶۷۰۰۰ هکتار است که سالانه حدود ۳۸۰۰۰ هکتار آن زیر کشت می رود.

در بخش دامپروری نیز فاروج دارای تعداد قابل توجهی گوسفند بز گاو طیور و کلنی زنبور عسل است که در تولید گوشت قرمز گوشت مرغ تخم مرغ شیر و عسل نقش دارند. وجود شرکت های تعاونی تولید روستایی و پتانسیل مهار آب های سطحی امکان توسعه بیشتر در این بخش ها را فراهم می آورد.

صنایع تبدیلی نقش مهمی در تکمیل زنجیره ارزش محصولات کشاورزی دارند. در فاروج نیز اقداماتی در این زمینه صورت گرفته است. تاکنون ۱۴۵ جواز صنعتی صادر شده که ۱۲ مورد آن به بهره برداری رسیده است.

از جمله این صنایع می توان به کارخانه رب کارخانه قوطی سازی واحدهای تصفیه و بسته بندی حبوبات و کشمش کارخانه های خوراک دام و طیور واحدهای بسته بندی فرآورده های گوشتی و سردخانه اشاره کرد. همچنین دو واحد فرآوری و بسته بندی زعفران نیز فعال هستند که به جلوگیری از خام فروشی این محصول ارزشمند کمک می کنند.

واحدهایی نیز در حال احداث هستند که نشان دهنده توجه به توسعه صنایع تبدیلی در شهرستان است و به ایجاد اشتغال و افزایش ارزش افزوده محصولات کشاورزی کمک شایانی می کند.

تشخیص آجیل باکیفیت برای مصرف کنندگان اهمیت زیادی دارد. چندین عامل کلیدی در تعیین کیفیت آجیل نقش دارند که توجه به آن ها می تواند به انتخابی بهتر منجر شود. مهمترین این عوامل شامل کیفیت مواد اولیه طعم مزه و بو و ظاهر آجیل است.

استفاده از بهترین انواع پسته بادام گردو و سایر خشکبارها در تولید مخلوط آجیل پایه و اساس کیفیت آن است. آجیل تازه و مرغوب باید طعمی دلپذیر و متعادل داشته باشد که هر یک از اجزای آن با وجود ترکیب شدن طعم خاص خود را حفظ کرده باشند.

بوی آجیل نیز باید تازه و فاقد هرگونه بوی نامطبوع یا کهنگی باشد. ظاهر آجیل نشان دهنده سلامت و تازگی آن است. آجیل باکیفیت معمولاً رنگی طبیعی و زنده دارد اندازه دانه ها نسبتاً یکدست است و فاقد هرگونه گرد و غبار یا ذرات خارجی است.

درخشندگی و تراکم مناسب نیز از دیگر ویژگی های ظاهری آجیل خوب به شمار می رود. یک روش ساده برای بررسی عدم استفاده از رنگ های مصنوعی کشیدن دستمال مرطوب روی آجیل است؛ اگر دستمال رنگی شد احتمالاً از رنگ های غیرمجاز استفاده شده که برای سلامتی مضر هستند.

ایران شهرهای متعددی دارد که به دلیل تولید یا عرضه آجیل و خشکبار باکیفیت شناخته شده اند. در کنار فاروج که پایتخت آجیل ایران نام گرفته شهرهای دیگری نیز در این حوزه شهرت دارند که هر یک ویژگی ها و محصولات خاص خود را دارا هستند.

تبریز به عنوان یکی از شهرهای بزرگ و صنعتی ایران به دلیل عرضه آجیل های باکیفیت و مرغوب شهرت دارد. آجیل تبریز که شامل انواع پسته بادام فندق و گردو می شود به دلیل طعم بی نظیر و کیفیت بالای مواد اولیه در بازارهای داخلی و خارجی محبوبیت دارد و یکی از سوغاتی های معروف این شهر محسوب می شود. آجیل تبریز در رسوم و اعیاد مردم این شهر جایگاه ویژه ای دارد و به کشورهای دیگر نیز صادر می شود.

اصفهان نیز یکی دیگر از مراکز معتبر تولید و توزیع آجیل و خشکبار در کشور است. آجیل اصفهان با استفاده از مواد اولیه مرغوب و فرآوری مناسب کیفیت و طعمی ماندگار دارد و به عنوان یک سوغات ارزشمند و مجلسی شناخته می شود. عرضه کنندگان آجیل در اصفهان تلاش می کنند تا محصولی باکیفیت را در اختیار مشتریان قرار دهند.

رفسنجان در استان کرمان قطب بلامنازع تولید پسته در ایران و جهان است. پسته رفسنجان به دلیل اندازه درشت طعم عالی و پوست نازک شهرت جهانی دارد. آب و هوای خشک و گرم این منطقه شرایط ایده آلی برای کاشت پسته فراهم کرده است. رفسنجان با تولید حدود ۵۰ درصد پسته جهان و ۶۰ درصد صادرات آن نقش حیاتی در اقتصاد کشور دارد. انواع معروفی مانند اکبری احمدآقایی کله قوچی و فندقی از جمله پسته های باکیفیت رفسنجان هستند که به خارج از کشور نیز صادر می شوند.

استان چهارمحال و بختیاری به عنوان قطب تولید بادام در ایران شناخته می شود. آب و هوای مناسب و خاک حاصلخیز این استان شرایط مساعدی برای توسعه باغات بادام فراهم کرده است. این استان در تولید بادام گردو و هلو مقام برتر کشوری را دارد. کشاورزان با بهره گیری از دانش روز بادام باکیفیتی تولید می کنند. شهرستان سامان یکی از مهمترین مناطق تولید بادام در این استان است و انواع مختلفی مانند بادام سنگی و ربیع در آن پرورش می یابد.

شهرستان خوی در استان آذربایجان غربی به دلیل شرایط جغرافیایی و اقلیمی مناسب قطب تولید تخمه آفتابگردان در ایران است. تولید تخمه آفتابگردان در این منطقه یک فعالیت اقتصادی مهم محسوب می شود. خاک حاصلخیز و منابع آبی خوب امکان تولید تخمه های باکیفیت و خوش طعم را فراهم کرده است که علاوه بر بازار داخلی در بازارهای جهانی نیز مورد استقبال قرار می گیرند. بسیاری از ساکنان خوی به کشت تخمه مشغول هستند و این شهرستان حجم قابل توجهی از تخمه آفتابگردان کشور را تولید می کند.

استان گیلان با آب و هوای مرطوب و خاک حاصلخیز خود به یکی از مناطق اصلی تولید فندق در ایران تبدیل شده است. تولید فندق در گیلان برای کشاورزان محلی و اقتصاد منطقه اهمیت حیاتی دارد. شرایط اقلیمی این استان فرصت مناسبی برای رشد فندق فراهم کرده است. گیلان با تولید حدود ۸۵ درصد فندق ایران رتبه چهارم تولید فندق در جهان را به خود اختصاص داده است. برداشت فندق معمولاً از اواخر تابستان انجام می شود و فندق گیلان به دلیل کیفیت بالا شناخته شده است.

شهرستان تویسرکان در استان همدان قطب تولید گردو در ایران است. شرایط آب و هوایی مساعد و خاک حاصلخیز این شهرستان امکان تولید گردوهای باکیفیت درشت و خوش طعم را فراهم کرده است. گردوی تویسرکان به دلیل درصد چربی بالا و مغز سفید شهرت جهانی دارد و یکی از بهترین گردوهای جهان محسوب می شود. این شهرستان دارای باغات وسیع گردو است و انواع گردوی سنگی و کاغذی آن به بازارهای داخلی و خارجی صادر می شود.

تاریخچه مصرف آجیل در فرهنگ ایرانی به دوران باستان بازمی گردد. آجیل از گذشته به عنوان یک ماده غذایی ارزشمند و نمادی از سلامت و پویایی شناخته می شد و در مراسمات مختلف و به عنوان هدیه مورد استفاده قرار می گرفت. در دوران زرتشتیان آجیل نمادی از پاکدامنی و تعادل در زندگی محسوب می شد.

آجیل در طول قرون گذشته نقش مهمی در سبد غذایی مردم ایران داشته و به تدریج به یک عنصر فرهنگی و سنتی تبدیل شده است. امروزه نیز آجیل در اکثر مراسم اعیاد و جشن های ایرانی مانند نوروز شب یلدا و مراسم عروسی حضور پررنگی دارد و نمادی از مهمان نوازی بخشش و فراوانی به شمار می رود و با سنت های خانوادگی ایرانیان گره خورده است.

شهرستان فاروج دارای جاذبه های گردشگری تاریخی و طبیعی متعددی است که بازدید از آن ها می تواند تجربه ای دلپذیر باشد. تپه های باستانی مانند تپه یام و تپه خلق آباد نشان دهنده قدمت چند هزار ساله این منطقه هستند.

روستاهای سرسبز استاد و خسرویه با دره های پوشیده از درخت رودخانه های دائمی و باغات گردو و گیلاس از جاذبه های طبیعی فاروج محسوب می شوند. حمام خزینه ای فاروج که اکنون به موزه مردم شناسی تبدیل شده نیز یکی از آثار تاریخی دیدنی است.

ارتفاعات شاه جهان با قله بلند خود نقش مهمی در ایجاد مراتع سرسبز و جذب عشایر ایلات و زنبورداران به منطقه دارد. وجود غارهای یخچالی آبشار اسفجیر و دره های زیبا مانند دره ریزه نیز از دیگر جاذبه های طبیعی شهرستان به شمار می روند.

علاوه بر این گیاهان دارویی متنوع و درختچه های زرشک وحشی در کوهستان های منطقه یافت می شوند. حیات وحش متنوعی نیز در ارتفاعات شاه جهان زندگی می کنند. روستاهایی مانند استاد اسفجیر و خسرویه به عنوان روستاهای هدف گردشگری معرفی شده اند و روستای سه گنبد نیز به مرکز فروش پوشاک ارزان قیمت شهرت دارد.

معروف ترین نوع آجیلی که در فاروج تولید می شود چیست؟

فاروج بیشتر به دلیل تخمه های آفتابگردان و کدو حلوایی معروف است به ویژه با روش سنتی خال نمک که در آن نمک به صورت دانه ای روی تخمه تفت داده شده پاشیده می شود.

آجیل فاروج بیشتر در چه فصلی به فروش می رسد؟

فروش آجیل در فاروج به دلیل قرار گرفتن در مسیر تردد مسافران مشهد در تمام طول سال رونق دارد اما در ایام تعطیلات و مناسبت هایی مانند عید نوروز و شب یلدا میزان فروش به اوج خود می رسد.

آیا آجیل فاروج به خارج از کشور هم صادر می شود؟

فاروج بیشتر به عنوان یک مرکز فرآوری بسته بندی و توزیع آجیل شناخته می شود. محصولاتی که در این شهر عرضه می شوند ممکن است از تولیدات محلی یا سایر نقاط ایران باشند و بخشی از این محصولات باکیفیت از طریق بازارهای بزرگتر به خارج از کشور نیز صادر می شوند.

بهترین زمان سفر به فاروج برای خرید آجیل چه موقع است؟

از آنجایی که فروشگاه های آجیل در فاروج در تمام طول سال فعال هستند هر زمانی که از مسیر این شهر عبور می کنید برای خرید آجیل مناسب است. با این حال اگر آب و هوای معتدل تری را ترجیح می دهید فصول بهار و تابستان برای سفر به فاروج دلپذیرترند.

چه محصولاتی علاوه بر آجیل در فاروج شهرت دارند؟

علاوه بر آجیل و خشکباری که در فاروج عرضه و فرآوری می شوند این شهرستان به دلیل موقعیت کشاورزی خود در تولید زعفران و کشمش نیز شهرت دارد. همچنین به دلیل قرارگیری در مسیر اصلی مرکز عرضه سوغاتی های متنوعی از سراسر ایران است.