آزمون دشوار وزارت خارجه در مواجهه با مسئله چندوجهی افغانستان

به گزارش خبرگزاری یوویک، سه سال پیش در مهرماه ۱۴۰۰ رییس جمهور شهید آیت‌الله رییسی با ارزیابی عملکرد دستگاه دیپلماسی کشور و با توجه به پیچیدگی بحران چندلایه افغانستان در پی تحولات و بی‌ثباتی‌های سیاسی، ده‌ها سال جنگ، اشغال، آوارگی‌های انبوه و توسعه تروریسم، رقابت‌های ژئوپلیتیک و اولویت‌های استراتژیک منطقه و جهان، تصمیم به تاسیس نهاد نمایندگی ویژه ریاست جمهوری در امور افغانستان گرفت.

این تصمیم اگر از یک‌سو نشان‌دهنده اهمیت استثنایی و منحصر‌به‌فرد افغانستان و مسایل پیچیده آن برای جمهوری اسلامی ایران بود، از جانب دیگر، ناشی از نیاز شدید به تجمیع و توحید کانون‌های تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری دستگاه‌های گوناگون ایران در قبال افغانستان بود تا از آشفتگی، هرج‌ومرج، فقدان هماهنگی و کاهش بازدهی در این زمینه کاسته شود و یک مرجع معتبر و مقتدر تصمیم‌گیری ذیل عنوان نمایندگی ویژه ریاست جمهوری ایجاد شود که هم با تمام دستگاه‌های سیاسی، اجرایی و امنیتی در حوزه افغانستان در ارتباط پویا و پایدار باشد و هم از جانب دیگر، به نیابت از عالی‌ترین مقام مدیریتی، سیاست‌گذاری و اجرایی یعنی نهاد ریاست جمهوری، مواضع قوی، یگانه و هماهنگ ایران در قبال تحولات افغانستان را اعلام و اعمال کند.

از جانب دیگر، افغانستان تنها همسایه ایران است که بیش‌ترین ارتباط و درهم‌تنیدگی را با تمام دستگاه‌های متولی در جمهوری اسلامی ایران دارد: از طولانی‌ترین مرز‌ها تا بیشترین مهاجرت‌ها، از بی‌ثباتی چندده ساله و پیامد‌های اجتناب‌ناپذیر آن تا قاچاق انسان و مواد مخدر، از مساله بحث‌برانگیز حقابه تا نقض سیستماتیک قواعد حاکم بر رژیم حقوقی رودخانه‌های مرزی، از داد و ستد‌های گسترده اقتصادی تا اشتراکات بی‌همتای تاریخی، تمدنی، فرهنگی، عقیدتی و…

بنابراین، افغانستان با همه ۱۴ همسایه دیگر ایران فرق دارد و درست به همین دلیل بود که شهید رییسی با فراست سیاسی ویژه خودش، تصمیم گرفت در کنار سفارت، یک نهاد دیگر به نام نمایندگی ویژه ریاست جمهوری را نیز برای همسایه شرقی فعال کند تا پاسخگوی طیفی گسترده از ارتباطات، درهم‌تنیدگی‌ها، پیچیدگی‌ها، نیازها، دغدغه‌ها، تهدید‌ها و چالش‌ها، فرصت‌ها و فوریت‌ها باشد.

نمایندگی ویژه ریاست جمهوری در امور افغانستان نیز در طول سه سال گذشته با بازتعریف سیاست خارجی ایران در قبال افغانستان تحول‌یافته، هدایت سیاست خارجی ایران در قبال حاکمان جدید افغانستان به مسیری معقول و منطقی و جلوگیری از تشدید تنش‌ها، گسترش بحران‌ها و تعمیق تقابل‌ها – برخلاف خوابی که دشمنان ایران دیده بودند – جایگاه ایران را به مثابه یک قدرت منطقه‌ای، یک بازیگر مبتکر و یک طرف مسئول در قبال بحران افغانستان در سطح منطقه و جهان، تثبیت و تحکیم بخشید و در شعاع طرح‌ها، رایزنی‌ها و مشارکت مسئولانه ایران در پلتفرم‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، جمهوری اسلامی ایران یکی از مؤثرترین بازیگران برای کشور‌های همسایه و منطقه در حوزه افغانستان و قابل اعتمادترین همسایه افغانستان برای حاکمان جدید آن کشور شناخته شد.

مسئولیت‌های دشوار وزارت خارجه در نبود نمایندگی ویژه

مسایل چندوجهی و چالش‌های پیچیده افغانستان برای ایران، نه تنها کم نشده؛ بلکه افزایش یافته و تشدید شده است. به همین جهت، ضرورت وجود نمایندگی ویژه ریاست جمهوری به دلایلی که در بالا اشاره شد نیز به همان اهمیت اولیه وجود داشت و حذف آن، هیچ کمکی به حل یا حتی کاهش چالش‌های ایران با همسایه شرقی نخواهد کرد و چه بسا با وارد آوردن فشار مضاعف بر وزارت امور خارجه و دستگاه‌های زیرمجموعه آن از جمله نمایندگی‌های سیاسی و کنسولی ایران در افغانستان، این نگرانی وجود دارد که این امر، بار دیگر به پراکندگی، آشفتگی، ناهماهنگی و فقدان ظرفیت‌های کافی برای مواجهه معقول و مؤثر با تمام وجوه و ابعاد مسایل افغانستان، دامن زده و هزینه‌های ناشی از این امر از حساب منافع کلان جمهوری اسلامی، تضعیف نقش ایران در رقابت‌های ژئوپلیتیکی و معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی پیرامون افغانستان منجر شود.

بخشی از مسئولیت‌های دشواری که وزارت امور خارجه با انتقال مأموریت نمایندگی ویژه ریاست جمهوری بر دوش خواهد داشت به شرح زیر است:

مسئله آب: تامین حقابه ایران برپایه رژیم حقوقی تعریف‌شده در معاهده ۱۳۵۱ مطالبه دیرینه ایران از حاکمان دیروز و امروز افغانستان بوده و نمایندگی ویژه ریاست جمهوری نیز تحقق این مهم را در صدر برنامه‌های خود قرار داده بود. اکنون که این مسئولیت به وزارت خارجه منتقل شده، با توجه به تحرکات و اقدامات بحث‌برانگیز تازه طالبان، سدسازی‌های بی‌رویه و عزم جزم حاکمان کابل برای مهار آب‌های سرزمینی افغانستان با مشارکت معنی‌دار برخی بازیگران منطقه‌ای مانند ترکیه و… و آغاز دور تازه تنش با همسایگان، دستگاه دیپلماسی ایران با دشواری‌های بزرگی روبه‌رو خواهد بود که انتظار می‌رود با استفاده از تجارب نمایندگی ویژه پیشین ریاست جمهوری و سایر دستگاه‌های ذیربط با آنها مواجهه‌ای معقول داشته باشد.

 بحران مهاجرت: مهاجرت انبوه مردم افغانستان همچنان ادامه دارد و ایران یکی از مقاصد سهل‌الوصول محسوب می‌شود. علیرغم جدیت دولت در اخراج پناهجویان غیرمجاز و پیشرفت کار پروژه انسداد مرز‌ها پیش‌بینی نمی‌شود که بدون از میان بردن زمینه‌های مهاجرت در داخل افغانستان، راه حلی بلندمدت و زودبازدهی برای این بحران وجود داشته باشد؛ بنابراین، دستگاه دیپلماسی در فقدان نمایندگی ویژه ریاست جمهوری و پراکندگی کانون‌های تصمیم‌گیری در داخل کشور، کار سختی برای مقابله با این بحران و مدیریت پیامد‌های آن برای سیاست خارجی کشور در قبال افغانستان خواهد داشت.

 سرمایه‌گذاری خارجی و رقابت‌های منطقه‌ای: چابهار در کانون توجه نمایندگی ویژه ریاست جمهوری در توسعه روابط اقتصادی با افغانستان قرار داشت و در این زمینه پیشرفت‌های قابل توجهی صورت گرفت. این مهم، اما همچنان ظرفیت توسعه بیشتر را دارد و با توجه به تنش‌های جاری میان طالبان و پاکستان، چابهار بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند؛ بنابراین، وزارت خارجه باید در میانه رقابت‌های فشرده منطقه‌ای در افغانستان، بتواند از نقش منحصر‌به‌فرد چابهار، امنیت کریدور‌های ایران و امتیازات مهم دیگر مانند اشتراکات بی‌مانند ایران و افغانستان در حوزه‌های گوناگون به خوبی بهره برداری کند و قابلیت‌های بالقوه چابهار برای تبدیل شدن به چهارراه همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای با محوریت افغانستان را به فعلیت برساند.

رقایت‌های ژئوپلیتیک: علیرغم خروج نیرو‌های غربی از افغانستان، رقابت‌های ژئوپلیتیک در این کشور نه تنها کم نشده؛ بلکه تشدید شده و مهم است توجه داشته باشیم که یکی از اصلی‌ترین اهداف این رقابت‌ها منزوی‌کردن ایران و حذف آن از معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی است. نمایندگی ویژه ریاست جمهوری در امور افغانستان با ابتکاراتی نظیر تشکیل گروه تماس و حضور فعال در پلتفرم‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، توانسته بود نقش ایران در این رقابت‌ها را تثبیت و از موفقیت پروژه حذف و انزوای ایران، جلوگیری کند. اکنون این مهم به وزارت خارجه واگذار شده و باید منتظر ماند و دید که استراتژیست‌های دستگاه دیپلماسی چگونه از عهده انجام این مأموریت دشوار، حیاتی و راهبردی برمی آیند.

قاچاق و امنیت مرزها: افغانستان همچنان کانون تولید و قاچاق مواد مخدر در مقیاس انبوه و در هر دو نوع سنتی و صنعتی است و مناطق مرزی این کشور با ایران، مأمن باند‌های عظیم قاچاق انسان، کالا، سوخت، ارز و مواد مخدر است که نه تنها سبب آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی در استان‌های مرزی و چه بسا استان‌های مرکزی کشور می‌شود؛ بلکه امنیت ملی ایران را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. مقابله معقول با این چالش‌ها نیازمند یک دیپلماسی فعال، کارآمد، چندجانبه و مبتنی بر تجربه و تعهد ملی است.

تضمین سهم ایران از بازار افغانستان: ایران شریک اول تجاری افغانستان است و حجم مبادلات دو کشور طی سه سال اخیر دوبرابر شده است؛ اما این نشان‌دهنده تمام ظرفیت‌های موجود نیست و ایران به عنوان یک کشور صنعتی، دارای نیروی تحصیلکرده، خلاق و کارآفرین و دارنده شرکت‌های عظیم صنعتی، دانش‌بنیان و پژوهشکده‌های تخصصی در همه حوزه‌ها باید در بازار افغانستان حضوری فعال و مؤثر داشته باشد و زمینه‌سازی برای این حضور، نیازمند حمایت‌های دیپلماتیک و کار فشرده دستگاه دیپلماسی است.