تنها فرار موفق دو رزمنده ی ایرانی از اردوگاه های عراق/ یکی از آنان از سال 82 از خانه خارج شده و هرگز بازنگشته است

چندی پیش بالاخره موقعیتی دست داد و فیلم سینمایی «شماره 10» به نویسندگی و کارگردانی حمید زرگرنژاد را دیدم. موضوع قابل تاملی داشت؛ اسارت و فرار اسیر جنگی. به نظرم آمد نزدیک ترین تصاویر به واقعیت اسارت را در میان همه فیلم هایی است که تاکنون دیده ام، روایت می کرد. فیلم با همه ی صحنه ها و ریزه کاری هایش دو نکته را هم در ذهنم شکل داد: نخست این که آیا اساسا فیلم می تواند به عنوان یک منبع تاریخی شناخته شود و حتی در پژوهش های تاریخی مورد توجه قرار گیرد؟ و نکته دیگر این که اساسا فرار چه جایگاهی در اندیشه و منطق رزمنده ی اسیر ایرانی در جنگ عراق علیه کشورمان داشته است.

در پاسخ به پرسش یا نکته ی نخست باید بگویم فیلم یا هر نمایشی از این دست (مثل تیاتر یا تله تیاتر) اساسا نمی تواند به عنوان یک منبع تاریخی شناخته شود و پیرو آن نمی توان در پژوهش های تاریخی به آن استناد کرد، چراکه منابع تاریخی اگرچه خودشان هم روایت و قرایتی از یک واقعیت تاریخی هستند، اما بعد از آن که در بوته ی راستی آزمایی قرار گرفتند، می توانند بخشی از رخ داد واقع شده را بیان کنند و پژوهش گر تاریخ را به سمت کشف بخشی از حقیقت، همراه با برخی جزییات راهنمایی کند و این مهم در تبیین موضوعات تاریخی اهمیت بسیار دارد. اما در فیلم های سینمایی یا هر نمایشی چون آن، جزییات تاریخی برای کشف واقعیت مقرون به حقیقت در نظر نمی آید، جز این که بخواهد بر جذابیت بصری فیلم بیفزاید و مخاطب را با خود همراه کند. در واقع فیلم سینمایی می کوشد با جلوه های بصری و تکنیک های نمایشی مخاطب بیش تری جذب کند، از این رو می توان ملاحظه کرد که نویسنده یا کارگردان یا هر صاحب صلاحیتی در فیلم برای انتقال مفهوم خود به مخاطب، جزییاتی را از فیلم کم یا بدان اضافه کند، یا چند موضوع را در هم بیامیزد، یا موضوع پیش پا افتاده ای را پر و بال دهد و بپروراند یا صحنه های هیجانی، عاطفی و احساسی به فیلم بیفزاید و این همه به منظر و نظر دست اندرکاران فیلم بستگی دارد، آن چنان که می توان در فیلم سینمایی «شماره 10» این موارد را مشاهده کرد. در این میان اما می تواند فیلم را به مثابه یک ابزار آموزشی در نظر گرفت یا وسیله ای برای انتقال مفهومی معرفی کرد و این مهم یکی از کارکردهای اصلی فیلم و سینماست.

اما درباره نکته ی دوم و این که اساسا فرار از اسارت چه جایگاهی در اندیشه و منطق رزمنده ی اسیر ایرانی در جنگ عراق علیه ایران داشته است، پرسشی است که پاسخش در فیلم «شماره 10» وجود دارد و من مایلم کمی درباره ی آن صحبت کنم تا بهتر بتوانم دیدگاه اسیران ایرانی را بیان کنم. آن چه از روح کنوانسیون ژنو (بندهای 91 تا 94 عهدنامه ی سوم) برمی آید این است که چنان چه اسیری پس از به اسارت درآمدن یا در دوران بازداشت در اردوگاه اقدام به فرار کند، از نظر حقوق جنگ، عملی مذموم و زشت انجام نداده است، بلکه دقیقا برعکس، عمل وی منطبق با شرافت سربازی و شهامت میهن دوستی بوده و یک وظیفه ملی و میهنی تلقی خواهد شد و این مهم در خاطرات افسران اسیرشده ی ارتش در جنگ عراق علیه ایران منعکس شده است. خلبان آزاده محمدصدیق قادری در کتاب خاطراتش با عنوان «خلبان صدیق» اشاره می کند: «ما به عنوان یک نظامی فرار از اسارت را یکی از وظایف خودمان می دانستیم و از این رو فرار از زندان ابوغریب برای ما یک دغدغه بود و دوستانم خیلی جدی به آن فکر می کردند… برای این منظور چون از توانایی حسین مصری خبر داشتیم او را مامور شناسایی محیط اطراف خود کردیم…» و در مورد دیگر خلبان آزاده هوشنگ شیروین در خاطرات خود با عنوان «سال های تنهایی» در حداقل سه جای کتابش به موضوع برنامه ریزی برای فرار اشاره می کند و جزییاتی را با خواننده ی کتابش در میان می گذارد. او در یکی از موارد تاکید می کند که نام طرح فرارشان «الطارق» بوده است.

شاهد مثال های بیش تری می توان در خاطرات افسران اسیرشده ی ایرانی در زندان ها و اردوگاه های عراق جست وجو کرد، هرچند که باید بدانیم جز در یک مورد فرار موفقی در دوران جنگ عراق علیه ایران به ثبت نرسیده است. فرار محمدرضا عبدی و هم اردوگاهی اش زاگرس میرانی در اول فروردین 1362 از اردوگاه موصل، تنها فرار موفق اسیران ایرانی از اردوگاه های عراقی بود. فراری که به نظر می رسد کمتر حرف زدن درباره ی آن ترجیح داده شده است، اگرچه دفتر ادبیات پایداری حوزه هنری، کتاب خاطرات محمدرضا عبدی را با عنوان «فرار از موصل» در سال 1392 منتشر کرد و این در حالی است که زاگرس میرانی در سکوت و در حالی که با بیماری های جسمی و روحی ناشی از شکنجه های دوران اسارت دست و پنجه نرم می کرده در یکی از آخرین روزهای بهار 1382 از خانه اش خارج شد و دیگر بازنگشت و حتی جنازه ای هم از او یافت نشد. در برابر نگاه مبتنی بر کنوانسیون ژنو به موضوع فرار، نظرگاه دیگری نیز وجود دارد که فرار از زندان ها و اردوگاه های عراقی را نه آن که تایید و تشویق نمی کند بلکه آن را مذموم می شمارد، نکوهش می کند و حتی پا را از آن فراتر گذاشته، آن را حرام می داند.

مرحوم سید علی اکبر ابوترابی، در جایگاه رهبر معنوی اسیران ایرانی در زندان ها و اردوگاه های عراق پرچم دار چنین نظری است. در گفت وگویی که نگارنده ی این یادداشت با آزاده آقای عبدالمجید رحمانیان داشتم، ایشان تاکید کرد: «از نظر حاج آقا [ابوترابی] فرار از اردوگاه اقدامی مذموم بوده و اگر کسی به چنین کاری دست می زد عملی همراه با هوای نفس انجام داده است و این خلاف اخلاق و نگاه دین است.» آقای رحمانیان هم چنین بیان کرد که به واسطه ی ارتباط انسانی و علاقه های مذهبی و اعتمادی که برخی ماموران و مسیولان عراقی اردوگاه ها به مرحوم حاج آقا [ابوترابی] داشتند، موقعیت فرار برای ایشان مهیا بود. رحمانیان به نقل از مرحوم آقای ابوترابی گفت: «اگر کسی در میان اسرا توان فرار داشته باشد، امکانش برای من فراهم تر خواهد بود، اما من فرار نخواهم کرد.» استدلال مرحوم ابوترابی در این مهم رعایت حقوق انسانی اسیران جنگی و حفظ و حرمت سلامت جسم و جان آنان بوده، چراکه در هر اقدام به فرار (اعم از موفق یا ناموفق) به واسطه ی تنبیهات سخت و طاقت فرسایی که از طرف ماموران عراقی اعمال می شد، عده ای کشته، مجروح و معلول می شدند و بخشی از امکانات حداقلی اردوگاه از اسیران ایرانی سلب می شد.

بارزترین اقدامات ماموران عراقی پس از تنها فرار موفق برخلاف همه ی بندهای کنوانسیون ژنو، برای اسیران ایرانی بسیار جبران ناپذیر بود. در تقابل وحشیانه ی نیروهای عراقی، وقتی دو اسیر ایران پیدا نشدند، بازجویی و شکنجه ی بی رحمانه تعدادی از دوستان آن دو اسیر فراری آغاز شد و در نهایت یک اسیر کشته شد و معلولیت دایمی اسیران دیگر رقم خورد و نیز امکانات حداقلی آنان از دست رفت. آزاده سیامک عطایی در کتاب خاطراتش با عنوان «سفر به شهر آزادی» در همین رابطه اشاره می کند: «چند هیات از بغداد به اردوگاه آمدند و محل فرار را بررسی کردند. از آن پس همه ی پنجره های پشتی با بلوک و سیمان مسدود شد و راکد شدن هوا مشکلات تنفسی برای اسرا به بار آورد. نماز جماعت، داشتن کاغذ و قلم و اجتماع بیش از سه نفر ممنوع شد. ساعات آزادی بسیار محدود گشت و دو نفر از کسانی که به بازجوبی رفته بودند، صدمات جبران ناپذیری خوردند و معلول شدند.»

از نگاه صاحب این قلم، به نظر می رسد، در موضوع فرار از اردوگاه های اسیران جنگی عراق، سخن مرحوم آقای ابوترابی و همه ی آزادگانی که پشت سر او صف کشیده اند، سخنی به صواب است، چراکه شرایط برای بازماندگان به شدت سخت، تحمل ناپذیر و غیرقابل جبران خواهد شد، این در حالی است که بپذیریم حتی، همه ی فرارکردگان جان به سلامت برده باشند. از نگاه مرحوم ابوترابی تحمل اسارت هم چون دوی امداد است که همه با هم باید به خط پایانش برسند./ ایبنا

*مولف و پژوهش گر تاریخ

25957