مصادیق سرقت علمی

سرقت علمی استفاده غیراخلاقی از ایده‌ها کلمات یا دستاوردهای فکری دیگران بدون ذکر منبع است که اعتبار پژوهش را خدشه‌دار می‌کند. این تخلف علمی شکل‌های گوناگونی دارد که شناخت مصادیق آن برای هر پژوهشگر حیاتی است.

در دنیای پژوهش و نگارش آکادمیک امانت‌داری و رعایت حقوق مالکیت فکری از اصول بنیادین محسوب می‌شوند. سرقت علمی نه تنها یک تخلف اخلاقی جدی است بلکه می‌تواند پیامدهای حرفه‌ای حقوقی و اعتباری سنگینی برای فرد به همراه داشته باشد. درک دقیق اینکه چه فعالیت‌هایی مصداق سرقت علمی هستند اولین گام برای پرهیز از این دام و حفظ سلامت جامعه علمی است. این مقاله به بررسی انواع و مصادیق رایج سرقت علمی می‌پردازد تا پژوهشگران و نویسندگان با شناخت این اشکال از وقوع ناخواسته یا عمدی آن جلوگیری کنند و به تقویت فرهنگ پژوهش سالم کمک نمایند.

سرقت علمی چیست

سرقت علمی به معنای استفاده از آثار ایده‌ها کلمات داده‌ها یا هرگونه دستاورد فکری دیگران بدون انتساب صحیح به خالق اصلی و معرفی آن به عنوان کار خود است. این عمل نقض آشکار اصول اخلاق پژوهش صداقت علمی و حقوق مالکیت فکری محسوب می‌شود. سرقت علمی می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد از کپی کردن مستقیم متن بدون ارجاع تا بازنویسی کلی ایده‌ها بدون ذکر منبع. ماهیت اصلی سرقت علمی فریب خواننده یا مخاطب و القای این تصور است که کار ارائه شده حاصل تلاش و خلاقیت خود فرد است در حالی که در واقع از آثار دیگران بهره برده است. این تخلف نه تنها به اعتبار فرد سارق لطمه می‌زند بلکه به کل جامعه علمی و فرآیند تولید دانش آسیب می‌رساند. درک دقیق تعریف سرقت علمی برای دانشجویان پژوهشگران نویسندگان و هر کسی که درگیر تولید محتوا یا انتشار آثار فکری است ضروری است تا بتوانند با رعایت اصول اخلاقی و حرفه‌ای از دام این تخلف پرهیز کنند و به ارتقای سطح کیفی و اعتباری آثار خود و جامعه علمی کمک نمایند. سرقت علمی می‌تواند عمدی یا غیرعمدی باشد اما در بسیاری از موارد حتی سرقت علمی ناخواسته نیز می‌تواند پیامدهای جدی برای فرد به همراه داشته باشد زیرا مسئولیت اطمینان از صحت و اصالت کار بر عهده خود نویسنده یا پژوهشگر است.

انواع سرقت علمی

تعویض نام و آدرس مقاله

یکی از صریح‌ترین و آشکارترین مصادیق سرقت علمی که به آن سرقت کامل نیز گفته می‌شود تعویض نام و آدرس مقاله پایان‌نامه رساله یا هر اثر علمی دیگر است. در این حالت فرد سارق یک اثر کامل را که قبلاً توسط محقق یا محققان دیگری نوشته و منتشر شده است برداشته و صرفاً نام نویسنده یا نویسندگان اصلی و اطلاعات وابستگی سازمانی آن‌ها (آدرس) را با نام و آدرس خود جایگزین می‌کند. سپس این اثر را به عنوان کار اصیل خود در نشریه کنفرانس یا هر بستر علمی دیگری برای انتشار یا ارائه ارسال می‌کند. این نوع سرقت علمی فریبکاری در بالاترین سطح است و هیچ تلاشی برای تغییر محتوا ساختار یا حتی ظاهر اثر صورت نمی‌گیرد. تشخیص این نوع سرقت در گذشته ممکن بود به دلیل محدودیت دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی و آثار منتشر شده در نقاط مختلف جهان دشوارتر باشد اما امروزه با وجود ابزارهای جستجو و نرم‌افزارهای تشخیص تشابه شناسایی آن بسیار آسان‌تر شده است. این عمل نه تنها نقض فاحش اخلاق پژوهشی است بلکه می‌تواند پیامدهای حقوقی جدی نیز به دنبال داشته باشد زیرا حقوق مالکیت معنوی نویسندگان اصلی را به طور کامل پایمال می‌کند. این مصداق بارز سرقت علمی عمدی محسوب می‌شود.

مقاله معجون (The Potluck paper)

مصداق دیگر سرقت علمی که با عنوان «مقاله معجون» یا The Potluck paper شناخته می‌شود حالتی است که فرد سارق به جای تولید محتوای اصیل بخش‌هایی از متون داده‌ها ایده‌ها و یافته‌های چندین منبع مختلف را جمع‌آوری کرده و آن‌ها را با هم تلفیق می‌کند تا یک مقاله یا اثر جدید بسازد. در این روش نویسنده عملاً هیچ کار تحقیقاتی یا نگارشی جدیدی انجام نمی‌دهد بلکه صرفاً نقش یک گردآورنده را ایفا می‌کند. ممکن است برای پنهان کردن این سرقت تغییرات جزئی در متن‌ها اعمال شود مانند جابجایی جملات تغییر برخی کلمات یا بازنویسی سطحی اما ساختار اصلی ایده‌ها و داده‌ها مستقیماً از منابع اصلی گرفته شده‌اند. این نوع سرقت شبیه به تهیه یک «معجون» است که در آن مواد اولیه (بخش‌های مقالات دیگر) بدون فرآوری یا ترکیب خلاقانه صرفاً با هم مخلوط شده‌اند. تفاوت اصلی این روش با یک مرور نظام‌مند یا مقاله مروری صحیح در این است که در مقاله معجون هدف ارائه یک کار اصیل است نه خلاصه‌سازی و تحلیل انتقادی آثار قبلی با ارجاع مناسب. این روش نشان‌دهنده عدم توانایی یا تمایل نویسنده به انجام پژوهش عمیق و تولید محتوای نوآورانه است و به شدت به اعتبار علمی فرد آسیب می‌زند.

استتار جزئی (The poor disguise)

استتار جزئی یا The poor disguise یکی از مصادیق رایج سرقت علمی است که در آن فرد تلاش می‌کند با ایجاد تغییرات سطحی و جزئی در متن اصلی عمل سرقت را پنهان کند. این تغییرات معمولاً شامل استفاده از مترادف‌ها برای برخی کلمات تغییر جزئی در ساختار جملات جابجایی ترتیب کلمات در یک عبارت یا تغییر قالب ارائه اطلاعات (مثلاً تبدیل جدول به نمودار یا برعکس) است. با این حال ایده اصلی ساختار پاراگراف‌ها جریان منطقی بحث و محتوای اساسی متن بدون تغییر باقی می‌ماند و فرد به منبع اصلی اشاره‌ای نمی‌کند. این روش به این دلیل «استتار جزئی» یا «پوشش نامناسب» نامیده می‌شود که تغییرات ایجاد شده به قدری کم و سطحی هستند که به راحتی توسط یک فرد آگاه یا نرم‌افزارهای تشخیص تشابه قابل شناسایی هستند. هدف از این کار ایجاد ظاهری متفاوت برای متن کپی شده است تا تشخیص سرقت دشوارتر شود اما در واقعیت این تغییرات ماهیت کار را از سرقت علمی خارج نمی‌کنند. این نوع سرقت نشان‌دهنده درک ناکافی از مفهوم بازنویسی (paraphrasing) صحیح است که مستلزم فهم عمیق متن اصلی و بیان آن با کلمات و ساختار جملات کاملاً جدید و با حفظ ارجاع به منبع است.

سرقت سبک (Style plagiarism)

سرقت سبک یا Style plagiarism به حالتی گفته می‌شود که در آن فرد سبک نگارش ساختار استدلالی ترتیب ارائه ایده‌ها یا حتی نحوه تنظیم پاراگراف‌ها را از یک منبع دیگر کپی می‌کند حتی اگر از کلمات دقیقاً مشابه استفاده نکند یا داده‌های متفاوتی ارائه دهد. این نوع سرقت کمتر از کپی مستقیم متن آشکار است و گاهی اوقات تشخیص آن دشوارتر است اما همچنان به عنوان یک تخلف علمی محسوب می‌شود. سرقت سبک اغلب در میان نویسندگانی رخ می‌دهد که تجربه کافی در نگارش علمی ندارند به خصوص در زبان دوم خود و به جای توسعه سبک نگارش مستقل خود از الگوها و قالب‌های نگارشی نویسندگان موفق تقلید می‌کنند. اگرچه ممکن است داده‌ها و یافته‌های مورد استفاده در مقاله متعلق به خود فرد باشد اما چون چارچوب فکری نحوه بیان و سبک ارائه مطالب از کار دیگران گرفته شده است این عمل نیز مصداق سرقت علمی محسوب می‌شود. این نوع سرقت نشان‌دهنده عدم اصالت در نحوه تفکر و بیان است و اعتبار نویسنده را به عنوان یک متفکر مستقل زیر سوال می‌برد. برای پرهیز از سرقت سبک لازم است نویسندگان مهارت‌های نگارشی خود را تقویت کرده و ایده‌ها و یافته‌های خود را با کلمات و ساختار جملات منحصر به فرد خود بیان کنند حتی هنگام ارجاع به کارهای دیگران.

سرقت علمی از خود (Self-plagiarism)

سرقت علمی از خود یا Self-plagiarism به معنای استفاده مجدد از بخش‌های قابل توجهی از آثار قبلی خود فرد است که قبلاً منتشر شده‌اند بدون ذکر ارجاع مناسب به منبع اصلی (یعنی کار قبلی خود فرد) یا کسب مجوز لازم از ناشر (در صورتی که حقوق اثر به ناشر واگذار شده باشد). این ممکن است در نگاه اول عجیب به نظر برسد که چگونه فرد می‌تواند از کار خودش سرقت کند اما در زمینه انتشارات علمی هر بار که اثری منتشر می‌شود به عنوان یک دستاورد جدید در نظر گرفته می‌شود. استفاده مجدد از متن داده‌ها تصاویر یا ایده‌هایی که قبلاً در مقاله‌ای دیگر پایان‌نامه یا کتابی منتشر شده‌اند بدون اشاره صریح به انتشار قبلی خواننده را گمراه می‌کند و این تصور را ایجاد می‌کند که محتوا کاملاً جدید و اصیل است. این عمل غیراخلاقی تلقی می‌شود زیرا ممکن است منجر به انتشار چندباره یک تحقیق واحد شود (که به آن انتشار تکراری یا Duplicate Publication نیز می‌گویند) فضای نشریات را اشغال کند و به نوعی «دو بار بهره‌برداری» از یک کار تحقیقاتی محسوب شود. همچنین اگر حقوق نشر اثر قبلی به ناشر واگذار شده باشد استفاده مجدد بدون اجازه ناشر می‌تواند نقض قرارداد نشر نیز باشد. مصداق دیگر سرقت علمی از خود ارسال همزمان یک مقاله به دو یا چند نشریه برای بررسی است که در صورت پذیرش در بیش از یک نشریه منجر به انتشار تکراری و سرقت علمی از خود می‌شود.

راهکارهای جلوگیری از سرقت علمی

جلوگیری از سرقت علمی مستلزم آگاهی دقت و رعایت اصول اخلاق پژوهشی است. اولین گام درک صحیح مفهوم سرقت علمی و اشکال مختلف آن است. پژوهشگران باید بیاموزند که چگونه ایده‌ها و اطلاعات را از منابع دیگر جمع‌آوری کرده و آن‌ها را به درستی مورد استفاده قرار دهند. استفاده صحیح از روش‌های استناد و ارجاع‌دهی (Citation) یکی از مهم‌ترین راهکارهاست. این شامل نقل قول مستقیم (استفاده از متن دقیق منبع با گیومه و ذکر منبع) بازنویسی (بیان ایده منبع با کلمات و ساختار جملات خود و ذکر منبع) و خلاصه‌نویسی (ارائه خلاصه ایده‌های اصلی منبع با کلمات خود و ذکر منبع) می‌شود. یادداشت‌برداری دقیق در حین مطالعه منابع نیز بسیار کمک‌کننده است؛ باید مشخص شود که کدام بخش‌ها نقل قول مستقیم کدام‌ها بازنویسی و کدام‌ها ایده‌های خود فرد هستند. استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت منابع مانند EndNote Zotero یا Mendeley می‌تواند فرآیند استناددهی را تسهیل کرده و از فراموشی یا اشتباه در ذکر منابع جلوگیری کند. همچنین آشنایی با سیاست‌های اخلاقی نشریات دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی مربوطه و پایبندی به آن‌ها ضروری است. پیش از ارسال یا ارائه هر اثر استفاده از نرم‌افزارهای تشخیص تشابه (Plagiarism Checker) می‌تواند به شناسایی بخش‌هایی که ممکن است ناخواسته شبیه منابع دیگر شده باشند کمک کند تا فرد فرصت اصلاح و ارجاع‌دهی صحیح را داشته باشد. در نهایت برنامه‌ریزی زمانی مناسب برای انجام پژوهش و نگارش فشار برای اتمام سریع کار و احتمال روی آوردن به روش‌های غیراخلاقی مانند کپی کردن را کاهش می‌دهد.

تشخیص سرقت علمی

تشخیص سرقت علمی امروزه به لطف پیشرفت فناوری و دسترسی گسترده به منابع اطلاعاتی نسبت به گذشته بسیار آسان‌تر شده است. اصلی‌ترین ابزار برای تشخیص سرقت علمی استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی تشخیص تشابه متنی است. این نرم‌افزارها متون ارائه شده را با پایگاه‌های داده وسیعی شامل مقالات منتشر شده کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها محتوای وب و حتی کارهای قبلی که در سیستم ثبت شده‌اند مقایسه می‌کنند و درصد تشابه و منابع احتمالی سرقت را گزارش می‌دهند. با این حال نرم‌افزارها تنها ابزار کمکی هستند و تشخیص نهایی بر عهده انسان است. ویراستاران نشریات داوران مقالات اساتید راهنما و کمیته‌های اخلاق پژوهشی نقش حیاتی در تشخیص سرقت علمی ایفا می‌کنند. آن‌ها با مطالعه دقیق متن می‌توانند سبک‌های نگارشی ناهمگون در بخش‌های مختلف یک اثر را شناسایی کنند به نبود ارجاع برای ایده‌ها یا اطلاعات خاص مشکوک شوند یا با توجه به دانش خود در زمینه تخصصی تشخیص دهند که بخشی از متن یا ایده‌ها از کار خاصی گرفته شده است. بررسی فهرست منابع نیز می‌تواند نشانه‌هایی از سرقت را آشکار کند؛ مثلاً اگر ایده‌های کلیدی بدون ارجاع به منابع اصلی آن‌ها ذکر شده باشند یا اگر منابع ذکر شده ارتباطی با محتوای ارائه شده نداشته باشند. گاهی اوقات سرقت داده‌ها نیز با بررسی روش‌شناسی و نتایج و مقایسه آن‌ها با کارهای قبلی قابل تشخیص است. افزایش آگاهی جامعه علمی و فرهنگ‌سازی در زمینه اخلاق پژوهش نیز به خودی خود به کاهش و تشخیص بهتر سرقت علمی کمک می‌کند.

پیامدهای سرقت علمی

پیامدهای سرقت علمی می‌تواند بسیار جدی و مخرب باشد و بر تمام جنبه‌های زندگی آکادمیک و حرفه‌ای فرد تأثیر بگذارد. در سطح دانشگاهی دانشجویی که مرتکب سرقت علمی شود ممکن است با مجازات‌هایی از قبیل کسر نمره مردود شدن در درس تعلیق موقت از تحصیل یا حتی اخراج دائم از دانشگاه مواجه شود. در سطوح بالاتر سرقت علمی در پایان‌نامه‌ها یا رساله‌ها می‌تواند منجر به ابطال مدرک تحصیلی شود حتی سال‌ها پس از فارغ‌التحصیلی. برای پژوهشگران و اعضای هیئت علمی پیامدها شامل رد شدن مقاله پس گرفتن مقالات منتشر شده (Retraction) ممنوعیت از ارسال مقاله به نشریات خاص محرومیت از شرکت در کنفرانس‌ها یا دریافت گرنت‌های پژوهشی و از دست دادن موقعیت شغلی و مرتبه علمی است. اعتبار حرفه‌ای فرد به شدت آسیب می‌بیند و بازسازی آن بسیار دشوار یا غیرممکن خواهد بود. علاوه بر پیامدهای آکادمیک و حرفه‌ای سرقت علمی می‌تواند پیامدهای حقوقی نیز داشته باشد به خصوص اگر شامل نقض حقوق مالکیت فکری و حق نشر آثار دیگران باشد که می‌تواند منجر به دعوی قضایی و پرداخت غرامت شود. در نهایت سرقت علمی یک تخلف اخلاقی بنیادین است که به اعتماد عمومی به جامعه علمی آسیب می‌رساند و صداقت و شرافت فرد را زیر سوال می‌برد. این پیامدها نشان می‌دهند که سرقت علمی یک مسئله جزئی نیست و برخورد با آن باید قاطعانه باشد تا سلامت و اعتبار فرآیند تولید و انتشار دانش حفظ شود.

سرقت علمی دقیقاً چیست؟

سرقت علمی استفاده از ایده‌ها کلمات یا داده‌های دیگران بدون ذکر صحیح منبع به نحوی که خواننده تصور کند کار شماست. این نقض اصول اخلاق پژوهش و مالکیت فکری است.

آیا تغییر جزئی در متن دیگران سرقت علمی محسوب می‌شود؟

بله. تغییرات سطحی مانند جابجایی کلمات استفاده از مترادف یا تغییر ساختار جمله بدون بازنویسی کامل و استناد به منبع اصلی همچنان سرقت علمی (استتار جزئی) محسوب می‌شود.

آیا استفاده از کارهای قبلی خودمان هم سرقت علمی است؟

بله به آن سرقت علمی از خود می‌گویند. انتشار مجدد بخش‌های قابل توجهی از آثار قبلی خود بدون ارجاع مناسب یا مجوز لازم به خصوص اگر به خواننده القا کند که کار جدید است غیراخلاقی است.

چگونه می‌توان سرقت علمی را تشخیص داد؟

عمدتاً از طریق نرم‌افزارهای تشخیص تشابه متنی و همچنین بررسی دقیق توسط اساتید داوران و ویراستاران که با متون مشابه آشنا هستند و می‌توانند ناسازگاری‌ها را تشخیص دهند.

عواقب سرقت علمی چیست؟

پیامدهای آن از مردود شدن در درس یا اخراج از دانشگاه شروع شده و تا ابطال مدارک علمی از دست دادن شغل محرومیت از چاپ مقاله و حتی پیگرد قانونی برای نقض حق نشر ادامه می‌یابد.