شهرهای بدون ماشین دنیا!

تصور فضایی شهری که در آن صدای بوق ممتد خودروها جای خود را به همهمه دلنشین انسان ها صدای پای عابران و زمزمه طبیعت داده است شاید در دنیای امروز که ترافیک و آلودگی ناشی از وسایل نقلیه موتوری بخش جدایی ناپذیر زندگی روزمره بسیاری از ما شده کمی دور از ذهن به نظر برسد. معضلاتی چون آلودگی شدید هوا ترافیک فلج کننده کاهش ایمنی در خیابان ها و محدود شدن فضاهای عمومی برای تعاملات انسانی از جمله پیامدهای شهرسازی متکی بر خودرو هستند که کیفیت زندگی شهروندان را به طور جدی تحت تاثیر قرار می دهند. در این میان ایده و اجرای مفهوم «شهرهای بدون ماشین» یا مناطق «عاری از خودرو» به عنوان یک راهکار مترقی و پایدار در حوزه شهرسازی و حمل و نقل مطرح می شود. این رویکرد نه تنها به مقابله با چالش های زیست محیطی و ترافیکی کمک می کند بلکه به احیای فضاهای شهری برای انسان ها ترویج سبک زندگی سالم تر و تقویت حس تعلق اجتماعی منجر می شود. درک این مفهوم و بررسی نمونه های موفق جهانی می تواند الهام بخش نگاهی نو به آینده شهرهای ما باشد و نشان دهد که چگونه می توان با اولویت دادن به انسان به جای وسیله نقلیه محیط های شهری پویاتر سالم تر و زیست پذیرتر خلق کرد.

مفهوم شهر بدون خودرو چیست؟

مفهوم «شهر بدون خودرو» به محیط های شهری یا مناطقی در داخل شهرها اطلاق می شود که استفاده از وسایل نقلیه موتوری شخصی به ویژه خودروهای بنزینی و دیزلی در آن ها به شدت محدود یا کاملاً ممنوع شده است. هدف اصلی از این رویکرد کاهش وابستگی به خودرو بهبود کیفیت محیط زیست افزایش ایمنی و ارتقاء کیفیت زندگی ساکنین و بازدیدکنندگان است. در این مناطق اولویت با شیوه های حمل و نقل پایدار مانند پیاده روی دوچرخه سواری استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی کارآمد (مانند اتوبوس های برقی تراموا مترو قطار) و گاهی وسایل نقلیه الکتریکی کوچک و بدون آلایندگی است. این محدودیت ها می توانند دائمی یا در ساعات و روزهای خاصی اعمال شوند و معمولاً با سرمایه گذاری قابل توجه در زیرساخت های جایگزین همراه هستند. در واقع شهر بدون اتومبیل لزوماً به معنای نبود مطلق هرگونه وسیله نقلیه موتوری نیست بلکه به معنای تغییر پارادایم از شهر خودرو-محور به شهر انسان-محور است.

دلایل اصلی ایجاد مناطق بدون ماشین

ایجاد مناطق عاری از خودرو در شهرها ریشه در مجموعه ای از دلایل زیست محیطی اجتماعی و اقتصادی دارد که همگی به سمت بهبود پایداری و کیفیت زندگی شهری سوق پیدا می کنند. رشد فزاینده جمعیت شهری و افزایش تعداد وسایل نقلیه شخصی چالش های متعددی را به وجود آورده که راهکارهای سنتی شهرسازی و حمل و نقل برای حل آن ها ناکافی بوده اند. این دلایل محرک اصلی سیاست گذاران شهری برای بازنگری در نحوه استفاده از فضاهای عمومی و خیابان ها شده اند. تمرکز بر انسان به جای اتومبیل امکان برنامه ریزی شهری متفاوتی را فراهم می آورد که در آن نیازهای عابران پیاده دوچرخه سواران و کاربران حمل و نقل عمومی در اولویت قرار می گیرد. این تغییر رویکرد نه تنها به حل مشکلات موجود کمک می کند بلکه فرصت های جدیدی برای توسعه پایدار و ایجاد شهرهای انعطاف پذیرتر در برابر تغییرات آینده فراهم می آورد.

کاهش آلودگی هوا و صدا

یکی از برجسته ترین مزایای محدود کردن تردد خودروها در مناطق شهری کاهش چشمگیر آلودگی هوا و صدا است. موتورهای احتراق داخلی خودروها منبع اصلی انتشار آلاینده های خطرناک مانند ذرات معلق اکسیدهای نیتروژن مونوکسید کربن و ترکیبات آلی فرار هستند که اثرات مخربی بر سلامت انسان و محیط زیست دارند. حذف یا کاهش قابل توجه این وسایل در فضاهای شهری منجر به بهبود کیفیت هوای تنفسی می شود که به نوبه خود شیوع بیماری های تنفسی و قلبی عروقی را کاهش می دهد. علاوه بر آلودگی هوا خودروها عامل اصلی آلودگی صوتی در شهرها هستند. صدای مداوم ترافیک می تواند باعث استرس اختلال خواب و سایر مشکلات سلامتی شود. مناطق بدون اتومبیل با کاهش سطح سر و صدا محیطی آرام تر و دلپذیرتر ایجاد می کنند که به آرامش روانی و سلامت عمومی شهروندان کمک شایانی می نماید.

بهبود سلامت و رفاه شهروندان

محدود کردن دسترسی خودروها و ترویج پیاده روی و دوچرخه سواری به طور مستقیم بر سلامت جسمی و روانی ساکنین تاثیر مثبت می گذارد. با فراهم شدن فضاهای امن و دلپذیر برای حرکت شهروندان تشویق به فعالیت های بدنی بیشتر می شوند. پیاده روی و دوچرخه سواری منظم به کاهش خطر بیماری های مزمن مانند چاقی دیابت نوع ۲ بیماری های قلبی و برخی انواع سرطان کمک می کند. همچنین کاهش استرس ناشی از ترافیک و سر و صدا و افزایش فرصت های تعامل اجتماعی در فضاهای عمومی که دیگر تحت سلطه خودروها نیستند به بهبود سلامت روان و افزایش حس شادی و رفاه کلی منجر می شود. این شهرها محیطی مناسب تر برای کودکان فراهم می آورند تا با آزادی و ایمنی بیشتری بازی کنند و به مدرسه بروند که این خود به رشد سالم تر آن ها کمک می کند.

افزایش فضای سبز و عمومی

خیابان ها و پارکینگ ها بخش قابل توجهی از فضای شهری را اشغال می کنند. در شهرهای بدون ماشین با کاهش نیاز به فضای اختصاصی برای خودروها فرصت های جدیدی برای تبدیل این فضاها به کاربری های عمومی و فضای سبز ایجاد می شود. پارکینگ های سابق می توانند به پارک های کوچک میادین عمومی فضاهای بازی یا بازارهای محلی تبدیل شوند. خیابان ها می توانند عریض تر شده و فضای بیشتری به پیاده روها مسیرهای دوچرخه سواری و فضاهای سبز اختصاص یابد. این تغییر کاربری نه تنها به زیبایی و جذابیت بصری شهر می افزاید بلکه «جزایر گرمایی» شهری را کاهش داده تنوع زیستی را افزایش داده و فرصت های بیشتری برای ساکنین برای استراحت فعالیت و تعامل در فضاهای باز و دلپذیر فراهم می کند. افزایش فضای سبز همچنین به جذب آلاینده ها و بهبود کیفیت کلی محیط زیست شهری کمک می کند.

ترویج پیاده روی و دوچرخه سواری

یکی از اهداف کلیدی در ایجاد مناطق بدون خودرو تشویق ساکنین به استفاده از شیوه های حمل و نقل فعال است. وقتی تردد خودروها محدود می شود پیاده روها و مسیرهای دوچرخه سواری ایمن تر دلپذیرتر و کارآمدتر می شوند. این امر به طور طبیعی مردم را ترغیب می کند تا برای مسافت های کوتاه و متوسط به جای استفاده از خودرو پیاده روی کنند یا از دوچرخه بهره ببرند. سرمایه گذاری در زیرساخت های باکیفیت برای پیاده روی و دوچرخه سواری مانند مسیرهای عریض و هموار ایستگاه های کرایه دوچرخه و امکانات پارک دوچرخه این شیوه ها را به گزینه های جذاب و عملی برای تردد روزمره تبدیل می کند. ترویج حمل و نقل فعال نه تنها به سلامت فردی کمک می کند بلکه ترافیک را کاهش داده آلودگی را کم کرده و به ایجاد حس اجتماع قوی تر در محله ها کمک می کند زیرا افراد زمان بیشتری را در فضاهای عمومی سپری می کنند و با یکدیگر تعامل دارند.

معرفی شهرهای بدون ماشین معروف جهان

در سراسر جهان نمونه های الهام بخشی از شهرها و مناطق وجود دارند که با محدود کردن قابل توجه یا ممنوعیت کامل تردد خودروهای شخصی به سمت مدل های پایدارتر و انسان محور در حرکت هستند. این نمونه ها نشان می دهند که زندگی بدون وابستگی شدید به اتومبیل نه تنها ممکن است بلکه می تواند منجر به بهبود چشمگیر در کیفیت زندگی سلامت محیط زیست و پویایی اجتماعی شود. هر یک از این شهرها رویکردها و دلایل خاص خود را برای اتخاذ این سیاست ها داشته اند اما همگی در هدف مشترک ایجاد فضاهایی بهتر برای انسان ها سهیم هستند. بررسی این نمونه های موفق می تواند درسی ارزشمند برای سایر نقاط جهان باشد که با چالش های مشابهی در زمینه ترافیک آلودگی و کمبود فضاهای عمومی روبرو هستند. این شهرها ثابت می کنند که تغییر قابل دستیابی است و مزایای آن فراتر از تصور اولیه است.

ونیز ایتالیا

ونیز شاید مشهورترین نمونه تاریخی یک شهر بدون خودرو به مفهوم امروزی باشد هرچند که ساختار منحصر به فرد آن بر پایه کانال ها و آبراهه ها آن را از ابتدا به این شکل شکل داده است. در ونیز تردد اصلی از طریق قایق ها (واتاپورتو گوندولا و تاکسی آبی) در کانال ها و پیاده روی در کوچه پس کوچه ها و پل ها صورت می گیرد. خودروها فقط تا نقاط ورودی خاصی مانند پیازال لروما (Piazzale Roma) یا ترونکتو (Tronchetto) اجازه ورود دارند و پس از آن بازدیدکنندگان و ساکنین باید از طریق آب یا پیاده به مقصد نهایی خود برسند. این ساختار ونیز را به یک بهشت برای عابران پیاده تبدیل کرده است جایی که تجربه شهر با قدم زدن و کشف جزئیات معماری و زندگی محلی عجین شده است. عدم وجود خودرو به حفظ فضای تاریخی و آرامش نسبی شهر کمک کرده است هرچند که با چالش های خاص خود مانند مدیریت گردشگری انبوه و جابجایی کالا روبرو است.

فوئرتوون آلمان

احتمالاً منظور از «فوئرتوون آلمان» اشاره به مناطقی در آلمان است که به طور کامل یا بخشی از آن ها بدون خودرو هستند نه یک شهر بزرگ با این نام. آلمان پیشرو در اجرای مناطق عاری از خودرو (Autofreie Siedlung) و خیابان های پیاده راه (Fußgängerzone) در شهرهای مختلف است. به عنوان مثال بخش هایی از شهرهایی مانند فرایبورگ (Freiburg) با منطقه ووبان (Vauban) که یک محله پایدار با محدودیت شدید خودرو است یا خیابان های مرکزی بسیاری از شهرهای آلمان که به پیاده راه تبدیل شده اند نمونه هایی از این رویکرد هستند. این مناطق معمولاً با دسترسی عالی به حمل و نقل عمومی مسیرهای دوچرخه سواری گسترده و زیرساخت های مناسب برای پیاده روی همراه هستند. هدف از ایجاد این مناطق کاهش آلودگی بهبود ایمنی و ایجاد فضاهای عمومی جذاب برای ساکنین است.

ماک سوئد

در سوئد نیز نمونه هایی از جوامع یا مناطق با تمرکز بر کاهش یا حذف خودرو وجود دارد. ممکن است منظور از «ماک سوئد» اشاره به یک پروژه خاص یا یک منطقه کوچک باشد. به عنوان مثال برخی پروژه های مسکونی جدید یا جوامع روستایی در سوئد با هدف پایداری بیشتر استفاده از خودرو را محدود کرده و بر حمل و نقل مشترک دوچرخه سواری و پیاده روی تاکید دارند. این رویکردها اغلب با هدف کاهش اثرات زیست محیطی تقویت حس اجتماع و ایجاد محیطی سالم تر برای زندگی پیاده می شوند. سوئد به طور کلی کشوری پیشرو در زمینه پایداری و حمل و نقل عمومی است و این اصول را در برنامه ریزی شهری و منطقه ای خود گنجانده است که منجر به ظهور مناطق و جوامعی با وابستگی کمتر به خودرو شده است.

گنجه بلژیک

شهر گنجه (Ghent) در بلژیک نمونه ای برجسته از یک شهر اروپایی است که با موفقیت یک برنامه جامع برای محدود کردن تردد خودروها در مرکز شهر اجرا کرده است. طرح «حلقه موبایلیتی» گنجه (Circulation Plan) مرکز شهر را به چند منطقه تقسیم کرده و دسترسی خودروها بین این مناطق را محدود کرده است در حالی که دسترسی برای عابران پیاده دوچرخه سواران و حمل و نقل عمومی بهبود یافته است. این طرح منجر به کاهش قابل توجه ترافیک در مرکز شهر بهبود کیفیت هوا افزایش استفاده از دوچرخه و حمل و نقل عمومی و رونق گرفتن فضاهای عمومی و کسب و کارهای محلی شده است. گنجه نشان داد که حتی در شهرهای با ساختار سنتی نیز می توان با برنامه ریزی دقیق و اراده سیاسی تغییرات بزرگی در جهت کاهش وابستگی به خودرو ایجاد کرد و شهری زنده تر و دلپذیرتر ساخت.

زرمات سوئیس

زرمات (Zermatt) یک روستای کوهستانی مشهور در سوئیس است که به دلیل موقعیت در دامنه کوه ماترهورن و سیاست «بدون خودرو» شهرت جهانی دارد. برای حفظ کیفیت هوای منطقه و تجربه طبیعی بازدیدکنندگان خودروهای بنزینی و دیزلی اجازه ورود به زرمات را ندارند. دسترسی به این روستا تنها از طریق قطار امکان پذیر است. در داخل روستا تردد عمدتاً به صورت پیاده با دوچرخه یا با استفاده از وسایل نقلیه الکتریکی کوچک و بی صدا مانند تاکسی های برقی و اتوبوس های شاتل انجام می شود. این سیاست به حفظ محیط زیست بکر منطقه کاهش آلودگی صوتی و ایجاد فضایی آرام و دلپذیر برای گردشگران و ساکنین کمک کرده است و زرمات را به مقصدی محبوب برای دوستداران طبیعت و آرامش تبدیل کرده است.

مونتلوزا کلمبیا

در کلمبیا مفهوم مناطق بدون خودرو بیشتر در قالب ابتکاراتی مانند «سیکلوویا» (Ciclovía) در شهرهای بزرگی مانند بوگوتا و مدلین نمود پیدا می کند جایی که هر هفته بخش های بزرگی از خیابان ها به روی خودروها بسته شده و به عابران پیاده دوچرخه سواران و اسکیت سواران اختصاص می یابد. اگرچه «مونتلوزا» به عنوان یک شهر کامل بدون خودرو در کلمبیا شناخته شده نیست ممکن است اشاره به یک محله خاص یا یک پروژه شهری با تمرکز بر کاهش ترافیک خودرو و ایجاد فضاهای عمومی برای مردم باشد. شهرهای کلمبیا با چالش های جدی ترافیک و آلودگی روبرو هستند و ابتکاراتی مانند سیکلوویا یا توسعه زیرساخت های دوچرخه سواری و پیاده روی در برخی محله ها نشان دهنده حرکت به سمت کاهش وابستگی به خودرو و بهبود کیفیت زندگی شهری است.

حمل و نقل و تردد در شهرهای بدون اتومبیل

یکی از سوالات کلیدی در مورد شهرهای بدون اتومبیل این است که چگونه افراد در آن ها تردد می کنند و کالاها جابجا می شوند. حذف خودروهای شخصی به معنای فلج شدن زندگی شهری نیست بلکه نیازمند برنامه ریزی دقیق و سرمایه گذاری در سیستم های حمل و نقل جایگزین و کارآمد است. در این شهرها تمرکز از حمل و نقل فردی با خودرو به سمت شیوه های جمعی تر فعال تر و پایدارتر معطوف می شود. زیرساخت های حمل و نقل عمومی بهبود یافته و گسترش پیدا می کنند و استفاده از وسایل نقلیه شخصی جایگزین که با محیط زیست سازگارتر و فضای کمتری اشغال می کنند ترویج می شود. این تغییر پارادایم در حمل و نقل نه تنها امکان پذیری زندگی بدون خودرو را نشان می دهد بلکه مزایای متعددی از جمله کاهش زمان سفر کلی به دلیل نبود ترافیک سنگین و دسترسی بهتر به نقاط مختلف شهر را به همراه دارد.

نقش حمل و نقل عمومی در این شهرها

حمل و نقل عمومی ستون فقرات سیستم تردد در شهرهای بدون اتومبیل است. این شهرها به شدت به شبکه های کارآمد و گسترده ای از اتوبوس ها (اغلب برقی یا هیبریدی) تراموا مترو قطار شهری یا حتی سیستم های مبتنی بر آب مانند فری ها (مانند ونیز) متکی هستند. هدف این است که حمل و نقل عمومی آنقدر در دسترس قابل اعتماد و راحت باشد که جایگزین جذاب و منطقی برای استفاده از خودروی شخصی شود. سرمایه گذاری در افزایش فرکانس حرکت پوشش جغرافیایی گسترده راحتی ایستگاه ها و وسایل نقلیه و سیستم های پرداخت یکپارچه از جمله اقداماتی هستند که برای تشویق استفاده از حمل و نقل عمومی انجام می شوند. این سیستم ها نه تنها حجم زیادی از مسافران را جابجا می کنند بلکه به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و آلودگی هوا در مقیاس وسیع کمک می نمایند.

استفاده از وسایل نقلیه شخصی جایگزین

علاوه بر حمل و نقل عمومی وسایل نقلیه شخصی جایگزین نقش مهمی در جابجایی افراد در شهرهای بدون خودرو ایفا می کنند. پیاده روی برای مسافت های کوتاه اصلی ترین و سالم ترین شیوه تردد است و زیرساخت های شهری برای تسهیل آن بهبود می یابند. دوچرخه سواری نیز به شدت ترویج می شود و شبکه های گسترده و ایمنی از مسیرهای دوچرخه سواری ایجاد می گردد. همچنین استفاده از دوچرخه های اشتراکی و اسکوترهای برقی اشتراکی در این شهرها رایج است. در برخی مناطق وسایل نقلیه الکتریکی کوچک مانند گاری های برقی یا وسایل نقلیه شبیه گلف کارت برای جابجایی ساکنین یا حمل بار در مسافت های کوتاه استفاده می شوند. این وسایل نقلیه جایگزین انعطاف پذیری لازم برای تردد فردی را فراهم می کنند در حالی که اثرات منفی زیست محیطی و فضایی خودروهای سنتی را ندارند.

چالش های زندگی در شهرهای بدون خودرو

با وجود مزایای فراوان زندگی در شهرهای بدون خودرو با چالش هایی نیز همراه است که نیازمند راهکارهای خلاقانه و برنامه ریزی دقیق هستند. یکی از اصلی ترین چالش ها نحوه جابجایی کالاها و مایحتاج روزانه است. فروشگاه ها و ساکنین همچنان به دریافت کالا نیاز دارند و سیستم های لجستیک باید برای تحویل بدون استفاده از کامیون های بزرگ در مناطق مسکونی تطبیق داده شوند (مثلاً استفاده از وسایل نقلیه الکتریکی کوچکتر یا مراکز توزیع در حومه منطقه). دسترسی برای افراد مسن معلولان یا کسانی که نیاز به حمل بارهای سنگین دارند نیز باید به دقت مدیریت شود؛ این امر اغلب با ارائه خدمات حمل و نقل ویژه یا اجازه تردد محدود برای وسایل نقلیه خاص انجام می شود. همچنین ممکن است برای برخی افراد که به سفرهای طولانی با خودرو عادت دارند این تغییر سبک زندگی دشوار باشد. با این حال با برنامه ریزی مناسب بسیاری از این چالش ها قابل حل هستند و مزایای بلندمدت بر مشکلات اولیه غلبه می کنند.

آیا شهرهای بدون ماشین کاملا عاری از خودرو هستند؟

خیر اغلب شهرهای بدون ماشین کاملاً عاری از خودرو نیستند. تردد خودروهای خاص مانند وسایل نقلیه اضطراری خدماتی تحویل کالا در ساعات مشخص یا خودروهای افراد دارای معلولیت معمولاً مجاز است اما تردد خودروهای شخصی عمومی به شدت محدود می شود.

نحوه تردد وسایل نقلیه اضطراری در شهرهای بدون ماشین چگونه است؟

وسایل نقلیه اضطراری مانند آمبولانس ها و خودروهای آتش نشانی در این شهرها مسیرها و دسترسی های ویژه ای دارند و مجاز به ورود به تمام مناطق هستند تا در مواقع لزوم به سرعت به مقصد برسند. طراحی شهری و قوانین به گونه ای است که حرکت آن ها تسهیل شود.

مشهورترین شهر بدون خودرو در جهان کدام است؟

ونیز در ایتالیا اغلب به عنوان مشهورترین شهر بدون خودرو در جهان شناخته می شود به دلیل ساختار تاریخی و منحصر به فرد آن که حمل و نقل را عمدتاً بر پایه کانال ها و پیاده روی بنا کرده است.

چطور کالاها و مایحتاج روزانه در مناطق بدون ماشین جابجا می شوند؟

جابجایی کالا معمولاً با استفاده از وسایل نقلیه کوچکتر الکتریکی چرخ دستی یا حتی دوچرخه های باری در ساعات خاصی از روز انجام می شود. گاهی از مراکز توزیع در حاشیه منطقه بدون خودرو برای تحویل نهایی استفاده می گردد.

آیا زندگی در شهرهای بدون خودرو ارزان تر است؟

این موضوع بستگی دارد اما ساکنان ممکن است در هزینه های مربوط به خرید نگهداری بیمه و سوخت خودرو صرفه جویی کنند. در مقابل ممکن است هزینه های حمل و نقل عمومی یا اجاره/خرید مسکن در این مناطق (به دلیل جذابیت) متفاوت باشد.