خلاصه کتاب شب بی پایان: سینما و روانکاوی: دو تاریخ موازی ( نویسنده جانت برگستروم )

کتاب «شب بی پایان: سینما و روانکاوی: دو تاریخ موازی» به گردآوری جانت برگستروم، اثری کلیدی است که به بررسی پیوندهای عمیق میان سینما و روانکاوی می پردازد و نشان می دهد این دو حوزه چگونه تاریخ هایی موازی اما اغلب ناگفته را پشت سر گذاشته اند. این کتاب درک ما را از چگونگی تأثیر متقابل این دو رشته بر یکدیگر عمیق تر می کند.

سینما و روانکاوی، دو قلمرویی که هر کدام به شیوه خود به کنکاش در اعماق ذهن و تجربه انسانی می پردازند، از اوایل قرن بیستم ارتباطات عمیق و پنهانی با یکدیگر داشته اند. از زمان شکل گیری اولین نظریه های فیلم توسط متفکرانی چون مانستربرگ و آیزنشتاین، علم روانکاوی همواره یکی از پررنگ ترین تأثیرات را بر این نظریه ها داشته است. این ارتباط درونی و ناگسستنی، سینما را فراتر از یک سرگرمی صرف، به بستری برای بازتاب و تحلیل پیچیدگی های روان انسان تبدیل کرده است. در این میان، کتاب «شب بی پایان» به قلم جانت برگستروم، به عنوان یک اثر محوری در مطالعات بین رشته ای، به بررسی این پیوند دیرینه و چندوجهی می پردازد و راه را برای گفتگوهای بیشتر میان نظریه پردازان سینما و روانکاوان هموار می کند.

معرفی کلی کتاب «شب بی پایان» و مؤلف

کتاب شب بی پایان: سینما و روانکاوی: دو تاریخ موازی به گردآوری جانت برگستروم، اثری جامع و تحلیلی است که توسط نشر شوند منتشر شده است. این کتاب با ترجمه گروهی از مترجمان زبده شامل مهرداد پارسا، صالح نجفی، میثم پارسا، رضا عرب، قاسم مومنی و علیرضا خالقی، در ۲۵۰ صفحه به علاقه مندان حوزه نظریه فیلم، روانکاوی و مطالعات فرهنگی و فلسفی ارائه شده است.

هدف اصلی جانت برگستروم از گردآوری این مجموعه مقالات، تبیین ایده «دو تاریخ موازی» و ضرورت ایجاد گفتمانی سازنده میان روانکاوان و نظریه پردازان سینما بوده است. او در مقدمه کتاب به این نکته مهم اشاره می کند که در حالی که روانکاوان اغلب به تحلیل ادبیات و موسیقی می پردازند، تمایل چندانی به ورود به بحث سینما از خود نشان نمی دهند. برگستروم با این اثر سعی دارد پلی ارتباطی میان این دو زمینه علمی و هنری که هر یک تاریخ موازی و متمایز خود را دارند، برقرار کند و فضایی برای بحث و تبادل نظر پیرامون نقاط تلاقی و افتراق آن ها فراهم آورد.

این کتاب مجموعه ای از مقالات برگزیده از متفکران برجسته در زمینه نظریه روانکاوی فیلم است که تحولات این نظریه را از دهه های ۷۰ تا ۹۰ میلادی مورد بررسی قرار می دهد. نویسندگانی که در این کتاب مشارکت داشته اند، هر یک نقش مهمی در سیر تکامل این پژوهش های بینارشته ای ایفا کرده اند و از پیشگامان این حوزه محسوب می شوند. هدف برگستروم احیای این پژوهش ها و نشان دادن اهمیت آن ها در درک عمیق تر سینما بوده است.

ایده محوری: سینما و روانکاوی، دو تاریخ موازی

پیوند میان سینما و روانکاوی، داستانی طولانی و پیچیده دارد که از همان روزهای آغازین قرن بیستم و با طرح ریزی نظریه های بنیادین فیلم توسط پیشگامانی چون هوگو مانستربرگ و رودولف آرنهایم آغاز شد. روانکاوی، بیش از هر شاخه دیگری از علوم انسانی، در شکل گیری این نظریه ها نقش آفرین بود و به سینما عمقی معنایی بخشید که آن را از صرفاً یک سرگرمی بصری متمایز می ساخت. به واقع، می توان ادعا کرد که سینما با روانکاوی پیوندی عمیقاً درونی دارد که فراتر از ارتباط با جامعه شناسی، سیاست یا حتی گونه های هنری دیگر مانند ادبیات و نقاشی است.

با این حال، جانت برگستروم در کتاب «شب بی پایان» مسئله ای کلیدی را مطرح می کند: نگاه به نمودهای روانکاوی از دریچه سینما، با اندیشیدن به این علم از دریچه تاریخ خود روانکاوی، کاملاً متفاوت است. این تمایز اساسی، هسته اصلی ایده ی «دو تاریخ موازی» را تشکیل می دهد. در حالی که نظریه پردازان سینما اغلب با اشتیاق به آموزه های فروید و لکان روی آورده اند تا به تحلیل و تفسیر عمیق تر آثار سینمایی بپردازند، روانکاوان به ندرت علاقه مشابهی به مطالعه سینما نشان داده اند. این عدم تمایل، چالشی است که برگستروم سعی در رفع آن دارد. او معتقد است که برای درک کامل این دو حوزه، نیاز مبرمی به گفتگویی دوطرفه وجود دارد. این کتاب تلاش می کند تا پلی ارتباطی میان این دو جهان موازی ایجاد کند و فضایی برای تبادل اندیشه ها و پژوهش های مشترک فراهم آورد، چرا که باور دارد چیزهای زیادی وجود دارد که هنوز باید به بحث گذاشته شوند و این گفتمان، به غنای هر دو رشته می افزاید.

جانت برگستروم در کتاب «شب بی پایان» تأکید می کند که نگاه کردن به نمودهای روانکاوی از دریچه سینما با اندیشیدن به این علم از دریچه تاریخِ خود روانکاوی کاملاً متفاوت است، و این تفاوت نیازمند گفتگو و ایجاد پل ارتباطی میان دو حوزه است.

مروری بر مقالات کلیدی و نویسندگان برجسته

کتاب شب بی پایان جانت برگستروم مجموعه ای گرانبها از مقالات متفکران و نظریه پردازان نامدار است که هر یک به جنبه های مختلف رابطه سینما و روانکاوی پرداخته اند. این مقالات نه تنها به غنای نظریه روانکاوی فیلم افزوده اند، بلکه مسیرهای جدیدی برای پژوهش های بین رشته ای گشوده اند. در ادامه به معرفی برخی از مهم ترین این مقالات و نویسندگان آن ها می پردازیم:

مقاله «سینما و روانکاوی: دو تاریخ موازی» از استفان هیث

مقاله سینما و روانکاوی استفان هیث یکی از برجسته ترین و تأثیرگذارترین مقالات در این مجموعه است که به دلیل عمق نظری و جامعیت خود، حتی در بسیاری از دانشگاه های معتبر اروپایی نیز تدریس می شود. هیث در این مقاله به بررسی چگونگی شکل گیری نظریه های فیلم تحت تأثیر روانکاوی می پردازد و مرزهای مشترک و افتراق دهنده ی این دو حوزه را به دقت ترسیم می کند. او نشان می دهد که چگونه مفاهیم روانکاوانه به ابزاری قدرتمند برای تحلیل ساختار روایی، تجربه تماشاگر و دلالت های پنهان در آثار سینمایی تبدیل شده اند. رویکرد تحلیلی هیث، بینش های تازه ای را در مورد ماهیت سینما به عنوان یک پدیده روانشناختی ارائه می دهد.

مقاله «زمانمندی، ثبت، خوانایی: فروید، ماری و سینما» از ماری آن دوآن

ماری آن دوآن در مقاله خود با عنوان فروید، ماری و سینما به بررسی رابطه میان زمانمندی، ثبت و خوانایی در سینما از منظر روانکاوی می پردازد. دوآن با تمرکز بر آثار فروید و مفاهیم مربوط به حافظه و ثبت رویدادها، نشان می دهد که چگونه سینما، به عنوان یک رسانه ضبط و بازتولید، می تواند ابعاد ناخودآگاه و مکانیزم های روان شناختی را بازتاب دهد. تحلیل او بر پیچیدگی های زمان و چگونگی تجربه آن در فضای سینمایی تأکید دارد و ارتباط آن را با فرآیندهای ذهنی و روانکاوی آشکار می سازد.

مقاله «فضای مجازی، یا فروبستگی طاقت فرسای بودن» از اسلاوی ژیژک

اسلاوی ژیژک سینما، فیلسوف و نظریه پرداز برجسته، با رویکرد خاص خود که تلفیقی از روانکاوی لکانی و نقد ایدئولوژی است، در مقاله «فضای مجازی، یا فروبستگی طاقت فرسای بودن» به موضوع سینما می پردازد. ژیژک در این مقاله، مفاهیم روانکاوانه را برای تحلیل ماهیت فضای مجازی و تأثیر آن بر تجربه انسانی به کار می گیرد. او نشان می دهد که چگونه سینما، به عنوان یکی از اولین فضاهای مجازی، بینش هایی در مورد چگونگی شکل گیری واقعیت و توهم در ذهن ما ارائه می دهد و چگونه این فضا می تواند به فروبستگی و محدودیت در ادراک منجر شود. رویکرد او همواره چالش برانگیز و عمیق است و خواننده را به تأمل در ابعاد پنهان واقعیت و سینما دعوت می کند.

مقاله «فروید چنان ماجراجو» از پیتر وولن

پیتر وولن در مقاله خود با عنوان فروید چنان ماجراجو، به بررسی دیدگاه ها و رویکردهای زیگموند فروید نسبت به سینما می پردازد. وولن با نقد مقاومت فروید در برابر سینما، به تحلیل چگونگی تعامل و تأثیر متقابل اندیشه های فرویدی و آثار سینمایی می پردازد. او نشان می دهد که حتی با وجود اکراه فروید، مفاهیم او به طور ناخواسته در تحلیل و درک سینما جایگاه ویژه ای یافته اند و چگونه نظریات روانکاوی می توانند افق های جدیدی را برای مطالعه آثار سینمایی بگشایند.

سایر مقالات و نویسندگان

علاوه بر این متفکران برجسته، مقالات کتاب شب بی پایان شامل آثاری از مارک ورنه (با مقاله «بت واره در نظریه و تاریخ سینما») و آلن دو میجولا (با مقاله «فروید و وضعیت روان کاوانه بر روی پرده») نیز هست. این تنوع در دیدگاه ها و گستردگی مباحث، کتاب را به منبعی غنی و چندوجهی برای مطالعات بین رشته ای تبدیل کرده است. این مقالات در مجموع، تحولات نظریه روانکاوی فیلم را از دهه های ۷۰ تا ۹۰ میلادی به تصویر می کشند و نقش این نویسندگان را در این سیر تاریخی برجسته می سازند. هر مقاله به نوبه خود، به بخش مهمی از این گفتگوی موازی میان سینما و روانکاوی کمک می کند و به خواننده دیدگاهی جامع از پویایی این دو حوزه ارائه می دهد.

تعداد صفحات این اثر ۲۵۰ صفحه است و نشان دهنده عمق و جزئیات مباحث مطرح شده در آن است. این کتاب برای هر کسی که به دنبال درک عمیق تر از پیوندهای نظری میان سینما و روانکاوی است، منبعی ضروری محسوب می شود.

تحلیل مضامین و مفاهیم اصلی

کتاب «شب بی پایان» تنها به معرفی نظریه پردازان و مقالات نمی پردازد، بلکه به تحلیل عمیق مضامین و مفاهیم اصلی که محور ارتباط سینما و روانکاوی را تشکیل می دهند، می پردازد. این تحلیل ها، ابزارهای نظری لازم را برای فهم بهتر چگونگی تعامل این دو حوزه فراهم می آورند.

کاربرد روانکاوی در نقد فیلم

یکی از مهم ترین مباحث مطرح شده در کتاب، کاربرد روانکاوی در نقد فیلم است. این بخش به تفصیل توضیح می دهد که چگونه می توان از آموزه های روانکاوی، از جمله مفاهیم ناخودآگاه، مکانیزم های دفاعی، عقده ها، فانتزی ها و مراحل رشد روانی برای تحلیل و تفسیر آثار سینمایی بهره برد. مقالات مختلف کتاب نشان می دهند که چگونه فیلم ها می توانند بازتابی از درگیری های درونی، تمایلات سرکوب شده و ساختارهای روانی شخصیت ها باشند و چگونه تجربه تماشای فیلم خود به مثابه یک فرآیند روانکاوانه عمل می کند. این بخش به خواننده کمک می کند تا فراتر از سطح داستان، به لایه های پنهان و نمادین فیلم ها پی ببرد.

نظریه بت واره (Fetishism) در سینما

نظریه بت واره (Fetishism)، به ویژه با ارجاع به مقاله مارک ورنه در این مجموعه، یکی دیگر از مفاهیم کلیدی است که در کتاب مورد بررسی قرار می گیرد. بت واره سازی در روانکاوی به حالتی اشاره دارد که شیء یا ایده ای خاص، جایگزین یا پوششی برای چیزی دیگر (معمولاً یک فقدان یا اضطراب) می شود. در سینما، این مفهوم می تواند به تحلیل چگونگی نگاه تماشاگر به تصویر سینمایی، دلایل جذابیت برخی عناصر بصری، و نقش فانتزی در تجربه سینمایی کمک کند. مقالات کتاب نشان می دهند که چگونه سینما با نمایش تصاویر و موقعیت های خاص، می تواند مکانیزم های بت واره سازی را فعال کند و از این طریق، تمایلات و ناخودآگاه تماشاگر را مورد خطاب قرار دهد.

مخالفت فروید با سینما

شاید یکی از جذاب ترین جنبه های کتاب، بررسی مخالفت فروید با سینما و پاسخ کتاب به این مقاومت باشد. زیگموند فروید، بنیان گذار روانکاوی، علاقه چندانی به سینما نداشت و آن را به عنوان یک رسانه جدی برای تحلیل روانشناختی یا هنری نمی دید. در بخشی از کتاب، به نقل از ارنست جونز، اولین مواجهه فروید با سینما در سال 1909 در نیویورک توصیف می شود که آن را تعقیب و گریزهای آبکی یافته بود. با این حال، کتاب به این مقاومت پاسخ می دهد و نشان می دهد که چگونه حتی با وجود دیدگاه فروید، مفاهیم روانکاوی او به طور ناخواسته و عمیقاً در تحلیل سینما به کار گرفته شده اند. این بخش با ذکر نمونه هایی از تاریخ روانکاوی (مانند برخورد ملانی کلاین با سینما) و مقایسه آن با دیدگاه لکان، این مسئله را روشن می کند که علیرغم دیدگاه بنیان گذار، روانکاوی به طور ذاتی با سینما پیوند خورده است.

ارجاعات به لکان

کتاب به طور گسترده به ارجاعات به لکان می پردازد و نحوه ی استفاده از ایده های ژاک لکان در تحلیل سینمایی را مورد بررسی قرار می دهد. نظریات لکان، به ویژه مفاهیمی چون ناخودآگاه ساختارمند مانند زبان، دیگری بزرگ (Big Other)، مرحله آینه ای و سه ساحت امر خیالی، امر نمادین و امر واقع به ابزارهایی قدرتمند برای درک پیچیدگی های تصویر و تجربه سینمایی تبدیل شده اند. نویسندگان مقالات مختلف کتاب نشان می دهند که چگونه سینما می تواند تجلی گاه این مفاهیم لکانی باشد و چگونه تحلیل لکانی می تواند به کشف لایه های عمیق تر معنا در فیلم ها کمک کند. برای مثال، نقل قول هایی از لکان درباره فیلم هایی مانند «یکشنبه ها هرگز» یا «امپراطوری احساس» نشان دهنده ی علاقه ی او به سینما و کاربرد نظریاتش در این حوزه است.

مفهوم «کار تمام نشده» و عنوان «شب بی پایان»

عنوان کتاب، «شب بی پایان» (Endless Night)، برگرفته از جمله ای در فیلم «مرد مرده» ساخته جیم جارموش است و با یک انتخاب هوشمندانه، به مفهوم «کار تمام نشده» در حوزه پژوهش های سینما و روانکاوی اشاره دارد. این انتخاب عنوان، بیانگر این است که گفتگوی میان این دو رشته، فرآیندی جاری و بی وقفه است. حتی پس از گذشت دهه ها از آغاز این ارتباط، هنوز زوایای پنهان و پرسش های بی پاسخ بسیاری وجود دارد که نیاز به کاوش و تحلیل بیشتر دارند. برگستروم با این عنوان تأکید می کند که دانش و درک ما از این پیوند، همواره در حال تکامل است و هرگز به نقطه پایانی نخواهد رسید.

به طور کلی، این بخش از کتاب به خواننده کمک می کند تا چارچوب های نظری لازم برای تحلیل عمیق تر فیلم ها و درک ارتباطات پیچیده میان روان انسان و آثار هنری را فرا گیرد. مضامین مطرح شده، همگی در راستای هدف اصلی کتاب، یعنی ایجاد پلی میان سینما و روانکاوی، عمل می کنند و ارزش و اهمیت مطالعات بین رشته ای را برجسته می سازند.

اهمیت و جایگاه کتاب در مطالعات بین رشته ای

کتاب شب بی پایان: سینما و روانکاوی: دو تاریخ موازی فراتر از یک مجموعه مقاله صرف، جایگاهی محوری در مطالعات بین رشته ای هنر و علوم انسانی پیدا کرده است. اهمیت کتاب شب بی پایان در قابلیت آن برای روشن کردن مسیرهای پیچیده و اغلب نادیده گرفته شده بین دو حوزه مهم سینما و روانکاوی نهفته است.

چرایی اهمیت کنونی کتاب شب بی پایان

ارزش این کتاب به دلیل ماهیت پایدار و عمیق مباحث آن، فراتر از زمان انتشارش است. در دنیای امروز که مرزهای میان رشته های علمی و هنری هر روز کمرنگ تر می شود، «شب بی پایان» به منبعی حیاتی برای درک ارتباطات پیچیده میان هنر و علوم انسانی تبدیل شده است. این کتاب به ما می آموزد که چگونه سینما می تواند به مثابه یک آزمایشگاه روانکاوانه عمل کند و چگونه آموزه های روانکاوی می توانند افق های جدیدی برای تفسیر فیلم ها بگشایند. اهمیت آن در این است که نه تنها به گذشته این ارتباط می پردازد، بلکه ابزارهایی برای تحلیل چالش های معاصر و پدیده های جدید سینمایی ارائه می دهد. این اثر، نیاز به گفتگوی مستمر میان این دو حوزه را گوشزد می کند و نشان می دهد که فهم کامل هر یک، بدون در نظر گرفتن دیگری، ناقص خواهد بود.

تأثیر بر پژوهش های آینده

یکی از مهم ترین دستاوردهای کتاب شب بی پایان جانت برگستروم، تأثیر بر پژوهش های آینده در زمینه نظریه فیلم و روانکاوی است. مقالات این کتاب به عنوان سنگ بنای بسیاری از تحقیقات پسین عمل کرده اند و الهام بخش نسل های بعدی پژوهشگران برای کاوش عمیق تر در این زمینه بوده اند. این اثر پرسش های جدیدی را مطرح می کند و به دانشجویان و محققان نشان می دهد که چگونه می توانند از رویکردهای بین رشته ای برای حل مسائل پیچیده و ایجاد دانش نو بهره ببرند. ارائه دیدگاه های متنوع از متفکران برجسته، به پژوهشگران امکان می دهد تا با چارچوب های نظری مختلف آشنا شده و رویکرد خود را در تحلیل های آتی شکل دهند.

خلاصه ی نکوداشت ها

کتاب «شب بی پایان» مورد تحسین بسیاری از منتقدان و دانشگاهیان قرار گرفته است. دیوید رادوویک، این کتاب را یک مجموعه شگفت انگیز توصیف کرده و به دلیل مشارکت نویسندگان مشهور و بحث های تأمل برانگیز و رویکردهایی متفاوت نسبت به نظریه روان کاوی فیلم آن را ستوده است. بریانا برگ نیز بر اهمیت این کتاب در این زمینه تأکید می کند و می نویسد: همان طور که برگستروم در مقدمه کتاب عنوان می کند، کتاب شب بی پایان موفق می شود به این نتیجه گیری برسد که نظریه فیلم باید با درکی عمیق و خودآگاه از تاریخِ آن نوشته شود. این نکوداشت ها گواهی بر عمق علمی و اهمیت این اثر در حوزه خود هستند.

برای چه کسانی این کتاب ضروری است؟

با توجه به عمق و گستردگی مباحث، این کتاب برای طیف وسیعی از مخاطبان ضروری است:

• دانشجویان و پژوهشگران: به ویژه در رشته های سینما، روانکاوی، فلسفه، علوم اجتماعی و فرهنگی، این کتاب منبعی ارزشمند برای دسترسی به نظریات کلیدی و تحلیل های تاریخی است.
• علاقه مندان جدی به سینما: افرادی که به دنبال درک ابعاد نظری، فلسفی و روانکاوانه فیلم ها هستند و می خواهند فراتر از تماشای سطحی، به تحلیل عمیق تر آثار بپردازند، از این کتاب بهره زیادی خواهند برد.
• روانکاوان و روانشناسان: این متخصصان می توانند با مطالعه این کتاب، به درک کاربردها و نمودهای روانکاوی در هنر، به خصوص سینما، دست یابند و از آن در تحلیل پدیده های فرهنگی استفاده کنند.
• منتقدان فیلم و هنرمندان: این اثر چارچوب های نظری قدرتمندی برای تحلیل عمیق تر آثار سینمایی و خلق آثاری با لایه های روانشناختی پیچیده تر ارائه می دهد.
• عموم علاقه مندان به کتاب های فکری: افرادی که به مطالعه خلاصه ی کتاب های مهم و تأثیرگذار در حوزه های بین رشته ای علاقه مندند، می توانند دیدگاهی جامع از یکی از مهم ترین آثار این حوزه به دست آورند.

در نهایت، کتاب «شب بی پایان» نه تنها یک منبع آکادمیک، بلکه دعوتی به تأمل در چگونگی بازتاب روان انسانی در آینه سینما است، دعوتی که تا امروز نیز ادامه دارد و کارش «تمام نشده» باقی مانده است.

جمع بندی

کتاب شب بی پایان: سینما و روانکاوی: دو تاریخ موازی به گردآوری جانت برگستروم، اثری بی بدیل در حوزه مطالعات بین رشته ای سینما و روانکاوی است. این کتاب با گردآوری مقالاتی از متفکران برجسته، نه تنها تاریخچه ای غنی از پیوندهای نظری میان این دو حوزه را روایت می کند، بلکه ابزارهای تحلیلی و بینش های عمیقی را برای درک پیچیدگی های آثار سینمایی و ذهن انسان ارائه می دهد.

مروری که بر ایده های محوری، مقالات کلیدی و مفاهیم اصلی این اثر داشتیم، نشان داد که چگونه جانت برگستروم با هدف ایجاد گفتمان میان روانکاوان و نظریه پردازان سینما، مجموعه ای را گردآوری کرده که همچنان پس از سال ها، برای دانشجویان، پژوهشگران، منتقدان و علاقه مندان به سینما و روانکاوی، منبعی حیاتی و الهام بخش باقی مانده است. این کتاب به ما یادآوری می کند که هنر و علم، به ویژه در زمینه هایی مانند سینما و روانکاوی، می توانند یکدیگر را تکمیل کرده و به فهم عمیق تری از تجربه انسانی منجر شوند.

عنوان «شب بی پایان» به خوبی بیانگر ماهیت این پژوهش هاست؛ یک «کار تمام نشده» که همواره نیاز به کاوش و بحث بیشتر دارد. خلاصه کتاب شب بی پایان: سینما و روانکاوی: دو تاریخ موازی ( نویسنده جانت برگستروم ) به عنوان یک مرجع اساسی، درک ما از این پیوند تاریخی و نظری را تقویت می کند و راه را برای تحلیل های جدید و خلاقانه در آینده هموار می سازد. مطالعه این کتاب، دعوتی است به تعمق در لایه های پنهان سینما و روان انسان، و کشف چگونگی بازتاب آن ها در آینه یکدیگر.